「モダニズム」の文脈における「モダン」の語源的・概念的起源に関する考察

1. 序論：「モダニズム」の定義と語源探求の目的

本報告書は、「モダニズム」という概念の多面的な性質を明らかにし、その言語的および概念的起源を詳細に探ることを目的としています。「モダン」という言葉の一般的な歴史的用法と、特定の芸術・文学運動としての「モダニズム」を区別することで、ユーザーの問いに対し、多角的な視点から精緻な回答を提供します。

「モダニズム」は、19世紀後半から20世紀初頭にかけて西洋文化に生じた大きな変化に対応して現れた、社会と文化における世界的な運動として広く理解されています。この運動は、伝統からの意識的な脱却と、近代産業社会の経験や価値観に合致する新たな文化的表現手段の探求を特徴としています ¹。産業革命、都市化の進展、科学の影響力増大といった社会変革が、この運動を推進する原動力となりました ³。

芸術の分野では、「モダニズム」は、1860年代から1960年代にかけての連続する芸術運動を指すことが一般的です。これらの運動は、写実的な描写といった歴史的・保守的な価値観の拒否、そして形態、色彩、線における革新と実験への強い重点といった共通の原則によって特徴づけられます ²。文学においては、「モダニズム」は、詩と散文の両方において伝統的な書き方からの意識的かつ意図的な離反を意味します。この文学運動は、エズラ・パウンドの有名な格言「Make it new」（新しくせよ）に象徴されるように、文学形式と表現の広範な実験を伴いました ⁶。この文学的転換は、変化する世界の複雑さと不確実性を捉えることを目指したものです ⁴。

本報告書の中心的な目的は、「モダン」という言葉が、特定の芸術・文学運動としての「モダニズム」を予見または直接的に指す文脈で用いられた、最も初期のテキスト上の出現を正確に特定することです。この探求には、「モダン」という言葉の時間的な記述子としての一般的な歴史的用法と、特定の文化的・美学的運動への適用との間の慎重な区別が不可欠となります。

「モダニズム」という用語の歴史を紐解くと、その言葉自体が、一般的に理解されている19世紀後半から20世紀初頭の芸術・文学運動よりもはるかに古い起源を持つことが明らかになります。例えば、オックスフォード英語辞典（OED）は、「modernism」という言葉の初出を1737年としていますが ¹⁰、これは芸術運動としてのモダニズムの始まりとされる時期（1860年代）よりも数世紀も前のことです ¹²。この事実は、単一の明確な答えを求めることが誤解を招く可能性を示唆しています。したがって、本報告書では、これらの異なる歴史的意味合いと用法を慎重に区別し、包括的かつ正確な歴史的全体像を提供します。

2. 語源的ルーツ：「モダン」とその初期派生語

このセクションでは、「モダン」「モダニティ」「モダニズム」という用語の歴史的進化を、古代ラテン語の起源から初期の英語での使用に至るまで辿り、20世紀の芸術・文学運動と結びつく以前に、それらの意味がどのように変化したかを示します。

「モデルヌス」から「モダン」へ：長い歴史

「モダン」という言葉の言語的起源は、ラテン語の「modernus」に遡ります。この言葉は「modo」（「たった今」または「ある方法で」を意味する）に由来し、6世紀に文法学者のプリスキアヌスや官僚のカッシオドルスの著作に初めて登場します ¹⁴。その用法は時代とともに進化し、12世紀には「

modernus」がリアリストによって名目論者に適用され、ロジャー・ベーコンのような影響力のある人物はアレクサンダー・オブ・ヘールズとアルベルトを「duo moderni gloriosi」（二人の栄光ある近代人）と呼びました。さらに、トマス・アクィナスでさえもプラトン主義者やアウグスティヌス主義者からは「モダニスト」と呼ばれ、同時代の思想を指す用語として、哲学や神学の議論で早くから用いられていたことが示唆されます ¹⁴。ルネサンス期には、「モダン」は新たな人文主義的思考様式に適用され、中世スコラ学からの脱却を意味するようになりました ¹⁴。英語においては、形容詞「modern」は1500年頃に「現存する」という意味で現れ、1580年代までには「現在または最近の時代に属する」という意味になりました ¹⁰。例えば、16世紀の作家であり画家であるジョルジョ・ヴァザーリは、自身の時代の芸術を「モダン」と呼んでいます ¹³。

「モダニズム」の最古の記録された使用

オックスフォード英語辞典（OED）によると、名詞「modernism」の最も初期の既知の使用は、1737年にジョナサン・スウィフトに帰されています ¹⁰。スウィフトは、17世紀末から18世紀初頭のヨーロッパの知的世界を支配した文学的・芸術的論争である「古代人・現代人論争」の文脈で「modernism」を用いました ¹³。この論争は、同時代の作家や芸術家（「現代人」）が、古代ギリシャ・ローマの道徳的・芸術的成果を超越したかどうかを巡るものでした ¹³。スウィフトは、自身の作品『書物合戦（The Battle of the Books）』でこの対立を風刺しています ¹³。この特定の文脈において、「modernism」は「古代的・古典的様式からの逸脱」と定義され ¹⁰、新しさや確立された規範からの離反を強調していました。また、「modernist」（「モダンを賞賛または好む者」を指す）という用語は、さらに早い

1588年に登場しています ¹⁰。名詞「modernity」は、OEDによって

1635年に引用されています ¹⁶。

「モダニズム」の「論争の言葉」としての起源

ジョナサン・スウィフトによる1737年の「modernism」の初期の使用は、単なる中立的な記述用語ではありませんでした。この言葉は、同時代の歴史の意義について「激しい、議論の余地のある主張」を伴う「論争の言葉」として出現しました ¹¹。この事実は、この用語の初期の出現が本質的に論争的であり、知的な対立を示すものであったことを示しています。これは、後の芸術・文学運動における革命的な含意を予見させるものです。この初期段階から、この言葉は伝統に挑戦し、新しい視点を主張することと結びついていたと言えます。

「-イズム」接尾辞と自己意識

言語学的な観点から、「モダン」という形容詞から「モダニティ」という状態、そして最終的に「モダニズム」という概念への進化は、深い意味合いの変化を伴います。特に20世紀に入って顕著になった「-イズム」という接尾辞の付加は、「モダン」という瞬間の特別な経験に「自己意識的な認識」を加えました ¹⁴。これにより、単なる「感覚」であったものが、「思想、あるいは信仰」にまで高められました。この接尾辞は、特定の哲学や思想体系、あるいは芸術流派を指し、多くの場合、革新的で既存の規範からの意図的な離反を伴うことを示唆します。この変化は、後の芸術・文学運動が、単なる時間的な状態ではなく、過去からの意識的な断絶を伴う明確な哲学的・芸術的立場として定義される上で極めて重要でした。

表1： 「モダン」「モダニティ」「モダニズム」の初期の語彙的出現

用語	初期の既知の使用（年）	作者/出典	文脈/意味
modernus	6世紀	プリスキアヌス、カッシオドルス	ラテン語で「たった今」を意味するmodoに由来。同時代の思想を指す。
modernist (名詞)	1588年	ジョン・ハーヴェイ	「モダンを賞賛または好む者」 10
modernity (名詞)	1635年	ジョージ・ハクウィル	「現代であること」 16
modernism (名詞)	1737年	ジョナサン・スウィフト	「古代的・古典的様式からの逸脱」。「古代人・現代人論争」の文脈で使用 10

3. 概念的先駆者：「モダニティ」と運動への橋渡し

このセクションでは、「モダニズム」運動への道を開いた重要な概念的発展を分析し、19世紀半ばにおけるシャルル・ボードレールの影響力のある「モダニテ」の明確化に焦点を当てます。これにより、「モダニズム」という言葉の初期の言語的用法と、その後の芸術的表現との間のギャップが埋められます。

シャルル・ボードレールと「モダニテ」

フランスの著名な詩人であり美術批評家であるシャルル・ボードレール（1821-1867）は、芸術におけるモダニティの概念化において極めて重要な人物として広く認識されています ¹⁷。彼の画期的なエッセイ**『現代生活の画家（Le Peintre de la vie moderne）』**は、

1863年に出版され、その中で彼は「modernité」（近代性、現代性）の理論を詳細に展開しました ¹⁷。

このエッセイにおいて、ボードレールは「modernité」を、同時代の都市生活の移ろいやすく、はかなく、偶然的な側面と定義しました。彼は、この一時的な性質が、永遠で不変の要素と結びつくことで、近代芸術の本質を構成すると主張しました。ボードレールは、伝統的な歴史的または神話的主題のみに焦点を当てるのではなく、現代の日常的な生活に内在する英雄性を捉えるよう芸術家に熱烈に促しました ¹⁸。ボードレール自身の文学作品、特に詩集『悪の華（Les Fleurs du mal）』（1857年）や『パリの憂鬱（Le Spleen de Paris）』（散文詩集、1869年）は、文学的モダニズムの特徴を示す基礎的なテキストと見なされています ¹⁷。一部の資料では、彼の詩に「モダニズムと呼ばれる書き方の痕跡がある」と明示的に述べられています ¹⁹。

後続の運動への意義

ボードレールが、同時代の都市生活の本質、その本質的な儚さ、そしてその中での主観的な個人の経験を捉えることに深く重点を置いたことは、その後の世代の芸術家や作家に大きな影響を与えました。これらの芸術家や作家が、最終的にモダニズム運動の中核を形成することになります ¹⁷。彼の知的枠組みは、芸術家が伝統的な主題や確立された芸術的慣習から意識的に離れ、急速に変化する世界に真に関連する新しい表現形式を追求するための説得力のある根拠を提供しました。この概念的な基礎は、後のモダニズムにおける伝統的表現の拒否と、個人の意識と経験への焦点に直接的に合致しています ⁹。

ボードレールの『現代生活の画家』（1863年）は、「モダニズム」という言葉自体を使用した最初のテキストではありません。しかし、この作品は、芸術における「モダニティ」（modernité）の概念を、その後の芸術・文学運動の基礎となる形で定義した最初の画期的なテキストであると言えます ¹⁷。このエッセイは、単なる言語的な用語ではなく、芸術における「モダン」の深い哲学的・美的理解への移行を示しています。この作品は、芸術における同時代生活への関与の哲学的基盤を提供し、後に「モダニズム」として明確な美的・知的勢力として出現するための道を切り開きました。

4. 芸術・文学運動としての「モダニズム」の出現

このセクションでは、「モダニズム」が認識された芸術・文学運動として確立された時期を詳細に説明し、その特徴、主要人物、代表作、そしてそれを正式に定義し分析した批評的テキストについて論じます。これは、ユーザーの「モダニズムの文脈における『モダン』」という問いに直接的に答えるものです。

歴史的背景と原動力

文学的モダニズムは、伝統的な書き方からの自己意識的な離反を特徴とし、主に19世紀後半から20世紀初頭にかけて発生しました ⁶。この運動は、伝統的な表現様式を覆し、時代の「新しい感性」を表現しようとする意識的な欲求によって推進されました ⁶。

技術の急速な進歩、工業化、急速な都市化、資本主義の広範な採用、そして科学や社会科学（ダーウィンの進化論やフロイトの精神分析など）における重要なブレークスルーといった、深い社会変革がモダニズムの衝動を刺激しました ³。特に強力な触媒となったのは、第一次世界大戦（1914-1918）後の甚大な人的犠牲と広範な幻滅でした。この時期は、支配的な社会的前提の根本的な再評価を必要とし、モダニズム作品に反映された断片化と混乱の感覚を広くもたらしました ⁴。モダニストたちはしばしば、混乱した文化の深く悲観的な姿を描写しました ⁷。

モダニズム文学と芸術の主要な特徴

• 伝統からの根本的な断絶: 西洋芸術と文化の伝統的な構造と価値観からの意図的かつ根本的な離反が、決定的な特徴でした ⁵。これには、19世紀のリアリズムを拒否し、新しい、しばしば「中心を持たない」表現形式を追求することが含まれました ³。
• 革新と実験: モダニズムは、文学的および芸術的形態と表現における広範な実験によって特徴づけられました。エズラ・パウンドの「Make it new」という呼びかけは、この推進力を完璧に捉えています ⁶。これにより、詩における自由詩（vers libre）や散文における「意識の流れ」といった革新的な手法が生まれ、心の内部の動きを反映することを目指しました ⁵。
• 個人主義と主観性: 個人の経験、意見、感情に強く焦点を当て、しばしばより広範な社会的な物語よりも、一人の人間の主観的な現実を優先しました ⁹。これは、内的独白や複数の視点の使用といった文学的装置に現れました ⁶。
• 疎外と不条理のテーマ: モダニズム作品は、疎外、幻滅、そして急速に変化し、しばしば混沌とした世界における意味の探求といったテーマに頻繁に取り組んでいました ⁴。多くの物語はシュルレアリスム的または幻想的な展開を見せ、人間の存在が本質的に不条理または無意味であるという認識を反映し、不条理演劇のような運動にも影響を与えました ⁹。

4.1 建築における「モダン」の意識的な使用と「モダニズム」の確立

建築におけるモダニズムは、19世紀末から20世紀初頭にかけて、技術、工学、建築材料の革新、そして歴史的な建築様式からの脱却と純粋に機能的で新しいものを創造しようとする欲求から生まれました ²⁴。この運動は、装飾を排し、機能性、合理性、そして新しい材料の使用を重視しました ²⁵。

• オットー・ワグナーの『近代建築（Moderne Architektur）』(1895/1896年)オーストリアの建築家オットー・ワグナー（1841-1918）は、ウィーンにおける新様式の先駆者の一人であり、1895年に執筆され、1896年に初版が出版された著書**『近代建築（Moderne Architektur）』**において、建築における「モダン」の概念を意識的に提唱しました 24。この本は、折衷主義の終焉と、現代のニーズと理想に適した「モダン」な様式、そして新たな建設技術と材料の活用を熱烈に訴えるものでした 29。ワグナーは、この本の中で「現代生活」に基づいたより合理的な建築様式を求めました 24。彼は「モダニズム」という用語を直接用いたわけではありませんが、彼の著作は「過去との決定的な決別を告げ、20世紀の建築実践の代名詞となるデザインアプローチを概説した最初の近代的な著作」と見なされており、新しい建築の方向性を明確に打ち出す上で極めて重要な役割を果たしました 28。
• ル・コルビュジエの『建築をめざして（Vers une architecture）』(1923年)フランスの建築家ル・コルビュジエ（1887-1965）は、1923年に出版された著書**『建築をめざして（Vers une architecture）』**において、近代建築の基礎となる思想を体系化しました 31。彼はこの中で「住宅は住むための機械である（a machine for living in）」という有名な言葉を提唱し、機能性と実用主義を重視しました 31。この本は、工業化時代のエッセンスを強調し、工学や機械の発明を「モダンデザイン」の象徴として捉え、歴史的な建築様式から脱却し、現代の技術的進歩と実用的なデザイン原則に基づく先進的なアプローチを提唱しました 32。ル・コルビュジエは、ボリューム、表面、平面を近代建築と都市計画の中心的要素と位置づけました 31。
• ヴァルター・グロピウスの『国際建築（Internationale Architektur）』(1925年)ドイツの建築家であり、バウハウスの創設者であるヴァルター・グロピウス（1883-1969）は、モダニズム建築の先駆者と広く見なされています 33。彼の著書**『国際建築（Internationale Architektur）』は1925年**に出版され、1920年代半ばの「モダン建築」の概要を提供し、後に「インターナショナル・スタイル」として知られるようになる建築様式を明確に表現する初期の試みとなりました ³⁵。この本は、装飾的な役割を排し、正確性、機能性、幾何学を重視するアヴァンギャルドな建築の指針を提示しました ³⁵。グロピウスは、建築と建設プロセスを合理化するために、工業的原則（体系化、標準化、プレハブ化、連続生産など）を積極的に探求しました ³⁷。
• ヒッチコックとジョンソンの『インターナショナル・スタイル：1922年以降の建築（The International Style: Architecture Since 1922）』(1932年)アメリカの建築史家ヘンリー＝ラッセル・ヒッチコックと建築家フィリップ・ジョンソンは、1932年にニューヨーク近代美術館（MoMA）で開催された「近代建築：国際展」に合わせて、共著**『インターナショナル・スタイル：1922年以降の建築（The International Style: Architecture Since 1922）』**を出版しました 38。この本は、20世紀の建築批評と歴史において最も影響力のある著作の一つとされており、特定の「モダン建築」の様式を「インターナショナル・スタイル」と命名し、その特徴を明確に定義しました 39。彼らは、ボリュームの強調、非対称性の拒否、装飾の排除を新しいモダン様式の3つの形式的原則として特定しました 39。この出版は、モダニズム建築が批評的な文脈で正式に認識され、明確な名称を与えられた重要な転換点となりました 26。

代表的な作品と人物（20世紀初頭）

• 文学的モダニズム:
  • ジェイムズ・ジョイス: 彼の小説**『ユリシーズ』（1922年）**は、意識の流れの手法を先駆的に用いたことで評価され、モダニズム文学の発展における画期的な出来事と見なされています ⁴²。T.S.エリオットはジョイスを「最高の現存する散文作家」と称賛しました ⁴³。
  • T.S.エリオット: 彼の長編詩**『荒地（The Waste Land）』（1922年）**は、モダニズム文学の「頂点」として広く認識されています。この詩は、断片化、難解な暗示、そして精神的に荒廃した風景における幻滅と再生の探求といった、主要なモダニズムの手法を体現しています ²³。
  • ヴァージニア・ウルフ: 彼女の小説、特に**『ジェイコブの部屋（Jacob’s Room）』（1922年）や『ダロウェイ夫人（Mrs Dalloway）』（1922年執筆開始）**は、その根本的な実験性と、登場人物の内面の意識を表現する革新的なアプローチで注目されます ⁴³。
  • エズラ・パウンド: 文学的モダニズムの定義における中心人物であり、彼の「Make it new」という言葉は、運動を特徴づけるスローガンとなりました ⁶。彼は1922年に前衛的な「現代の暦」を発表し、叙事詩「ザ・カントーズ」の執筆に着手しました ⁴³。パウンドはまた、1912年にイマジズム運動を創設し、モダニズムの初期の発展に大きく貢献しました ⁶。
  • その他、D.H.ローレンス、E.M.フォースター、ガートルード・スタイン、E.E.カミングス、W.B.イェイツ、ウォレス・スティーブンス、ハート・クレインなどの影響力のある文学者がいます ²³。
• 芸術的モダニズム:
  • 芸術におけるモダニズムは、一般的に1860年代に始まったとされており、フランスの画家エドゥアール・マネが最初のモダニスト画家と見なされています ⁵。マネは、近代生活の情景を描写し、伝統的な遠近法やモデリングを拒否することで、アカデミックな伝統を打ち破りました ⁵。
  • 印象派は、1874年にクロード・モネの『印象、日の出』で公式にデビューし、最初の本格的な近代芸術運動として広く認識されています。これは、古典的な主題を拒否し、近代的な情景と革新的な技法を追求した点で、明確な転換点となりました ⁴⁴。
  • その後、キュビスム（パブロ・ピカソとジョルジュ・ブラックが1907-08年頃に開拓）、未来派、表現主義、ダダイズム（1915年頃に出現）、シュルレアリスム（アンドレ・ブルトンの宣言によって1924年に形式化）、構成主義、デ・ステイル、抽象表現主義など、多くの前衛運動がモダニズムとして一般的に定義されています ²。

批評的言説における用語の形式化

モダニズム運動が芸術的および文学的生産において隆盛を極める一方で、「モダニズム」という用語自体は、特に戦後のイギリスとアメリカの大学における学術界で、大きな普及と正式な定義を獲得しました ¹⁴。T.S.エリオットやエズラ・パウンドといった初期の実践者や批評家は、この用語を使用しましたが、その正確な意味について常に意見が一致していたわけではありませんでした ⁴⁶。実際、パウンドは1932年に、彼らが始めた運動には「いまだに名前が与えられていない」と嘆いており ⁴⁶、その提唱者たちの間でも用語の流動性があったことを示しています。

詩人であり批評家であるジョン・クロウ・ランサムは、1924年に「モダニズム」をエリオットとパウンドの「密で、難解で、暗示に富む詩」を特徴づけるものとして使用しました ⁴⁶。この用語の形式化における重要なテキストは、

ロバート・グレイヴスとローラ・ライディングの『モダニスト詩概観（A Survey of Modernist Poetry）』で、1927年に出版されました ⁴⁷。この著作は、「モダニスト詩」という言葉をタイトルに明示的に使用し、出現しつつあった文学的傾向を記述し分析した

最初の本格的な批評研究として引用されています ¹⁹。この出版は、文学運動の正式な学術的認識と明確な命名の重要なポイントを示しています。その後、「モダニズム」という用語は、20世紀初頭、特に第一次世界大戦後に、文学やその他の芸術における新しい特徴を特定するために広く使用されるようになりました ²²。

1922年の「ハイ・モダニズム」の転換点

「モダニズム」という言葉の言語的ルーツはより古いものの、文学における「ハイ・モダニズム」の決定的な転換点として、1922年が広く認識されています ¹⁹。この年には、ジェイムズ・ジョイスの『ユリシーズ』やT.S.エリオットの『荒地』といった画期的な作品が発表され、ヴァージニア・ウルフの『ジェイコブの部屋』も出版されました ⁴³。これらの作品は、モダニズム運動の美的・主題的特性を完全に具現化し、その後の運動の方向性を決定づけました。この時期は、第一次世界大戦後の社会文化的激変と、それに続く高度に実験的で影響力のある文学形式の開花との間に強い因果関係が存在することを示しています。

学術的公式化と芸術的実践

「モダニズム」という用語は、戦後の大学におけるカリキュラムのための便宜的な用語として学術的な普及を獲得しました ¹⁴。しかし、パウンドやエリオットといった運動の中心人物でさえ、この用語の正確な意味について完全に合意していなかったことが示されています。パウンドは1932年に、彼らの運動には合意された名称がないと嘆いています ⁴⁶。この事実は、モダニズムの

芸術的・文学的実践が、批評家や学者によるその正式な定義と広範な命名に先行することが多かったという重要な側面を示しています。この用語は、運動が成熟し、学術的な分析の対象となるにつれて、ある程度遡及的に適用されたり、固まったりしたと言えます。これは、創造的な成果と批評的な分類との間に時間的なずれがあったことを示唆しています。初期のモダニズムの実践者たちは、伝統を打ち破り、新しい形式を実験するという「共通の事業」の一部であるという意識を深く持っていたものの ⁴³、彼らの革命的な取り組みに対する統一された「名称」は、彼ら自身や批評家の間でも流動的であったのです。

表2： 初期モダニズムの主要な文学・芸術作品

作品/運動	作者/芸術家	年	モダニズムへの意義
『悪の華』	シャルル・ボードレール	1857年	文学的モダニズムの痕跡を示す詩集 17
『現代生活の画家』	シャルル・ボードレール	1863年	「モダニテ」の概念を定義し、近代芸術の基礎を築く 17
エドゥアール・マネの作品群	エドゥアール・マネ	1860年代〜	最初のモダニスト画家とされ、伝統的表現からの脱却 5
印象派（『印象、日の出』など）	クロード・モネなど	1874年（公式デビュー）	最初の本格的な近代芸術運動。古典主題の拒否と革新的技法 44
『近代建築（Moderne Architektur）』	オットー・ワグナー	1895年執筆、1896年出版	建築における「モダン」の概念を提唱し、合理的な新様式を求める 24
『建築をめざして（Vers une architecture）』	ル・コルビュジエ	1923年	「モダンデザイン」の基礎を築き、「住宅は住むための機械」と提唱 31
『ユリシーズ』	ジェイムズ・ジョイス	1922年	「意識の流れ」を先駆的に用いた画期的な小説 5
『荒地』	T.S.エリオット	1922年	モダニズム文学の頂点とされる詩。断片化、暗示、幻滅のテーマ 5
『ジェイコブの部屋』	ヴァージニア・ウルフ	1922年	意識の表現における革新的な実験小説 5
『国際建築（Internationale Architektur）』	ヴァルター・グロピウス	1925年	「モダン建築」の原則を概説し、「インターナショナル・スタイル」の基礎を築く 33
『モダニスト詩概観』	ロバート・グレイヴス、ローラ・ライディング	1927年	「モダニスト詩」という言葉をタイトルに用いた最初の本格的批評研究 19
『インターナショナル・スタイル：1922年以降の建築』	ヘンリー＝ラッセル・ヒッチコック、フィリップ・ジョンソン	1932年	「インターナショナル・スタイル」を命名・定義し、モダニズム建築を形式化 26

5. 結論：定義する用語の多層的な歴史

本報告書は、ユーザーの問いに対する包括的かつ多角的な回答を提供するために、これまでの調査結果を統合し、特定された様々な「最初の事例」を区別します。「モダニズム」という用語と、それが記述する芸術・文学運動との関係が、いかに複雑で進化的な性質を持つかを強調します。

「モダニズム」という言葉の歴史は、単一の起源点から直線的に進展したものではなく、言語の進化、哲学的概念化、画期的な芸術的革新、そしてその後の批評的公式化という複雑な相互作用によって形成されてきました。

「最初の事例」の統合

• 「モダニズム」という「言葉」の最古の使用: 名詞としての「モダニズム」という用語は、1737年にジョナサン・スウィフトによって初めて使用されました。この用法は、「古代人・現代人論争」に関連する論争的な文脈で現れ、「古代的・古典的様式からの逸脱」を意味していました ¹⁰。この初期の言語的用法が、芸術・文学運動としてのモダニズムよりも一世紀以上先行していることは極めて重要です。
• 芸術における「モダニティ」の最初の概念化: 特定の「モダニズム」という言葉は用いていないものの、**シャルル・ボードレールの『現代生活の画家』**は、1863年に出版され、「modernité」（近代性、現代性）を芸術の中心概念として定義した画期的なテキストです。このエッセイは、芸術家が現代生活の移ろいやすい本質と向き合い、それを捉えることを促すことで、後の芸術・文学運動の不可欠な哲学的・美的基盤を築きました ¹⁷。
• 建築における「モダン」の意識的な使用: **オットー・ワグナーの『近代建築（Moderne Architektur）』**は、1895年に執筆され、1896年に初版が出版されました。この著作は、建築において「モダン」という言葉を、機能性や合理性に基づいた新しい様式を提唱する文脈で意識的に使用した初期の重要なテキストです ²⁴。
• 芸術・文学運動の文脈で「モダニスト」を用いた最初の書籍: ロバート・グレイヴスとローラ・ライディングの『モダニスト詩概観（A Survey of Modernist Poetry）』は、1927年に出版され、出現しつつあった文学的傾向を記述・分析するために「モダニスト詩」という言葉をタイトルに明示的に使用した最初の本格的な批評研究であると考えられます ¹⁹。この出版は、批評的テキスト内で文学運動が正式に学術的に認識され、明確に命名された重要な時点を示しています。
• 「ハイ・モダニズム」の頂点（用語ではなく運動として）: 1922年は、文学における「ハイ・モダニズム」にとって画期的な年として広く認識されています。この年には、ジェイムズ・ジョイスの『ユリシーズ』やT.S.エリオットの『荒地』といった、極めて影響力があり、運動を定義づける作品が出版されました ⁵。これらのテキストは、モダニズム運動の核となる美的・主題的原則を体現しており、この時期に運動がその最も明確な形を獲得したと言えます。
• モダニズム建築の主要なスタイルを命名した書籍: **ヘンリー＝ラッセル・ヒッチコックとフィリップ・ジョンソンの『インターナショナル・スタイル：1922年以降の建築（The International Style: Architecture Since 1922）』**は、1932年に出版され、モダニズム建築の主要な潮流を「インターナショナル・スタイル」として正式に命名し、その特徴を定義しました ³⁸。

用語の進化する性質

「モダニズム」という用語の意味は、何世紀にもわたって大きな変化と深化を遂げてきました。それは、「新しさ」や「古代からの逸脱」という一般的な記述子から、特定の、自己意識的で、イデオロギー的に意味合いの強い美的・文化的運動へと変貌を遂げたのです。

ユーザーの「モダニズムの文脈で『モダン』という言葉を用いた最初の書籍またはテキストは何か」という問いは、単一の明確な答えを持つものではありません。その答えは、最も初期の言語的出現を探しているのか、運動の基礎となる概念的明確化を探しているのか、あるいは芸術・文学運動を明示的に命名し分析した最初の批評的テキストを探しているのかによって異なります。本報告書は、これらの異なる「最初の事例」を提示することで、この多層的な問いに学術的な厳密さをもって包括的に対応しています。

Beschouwingen over de Etymologische en Conceptuele Oorsprong van ‘Modern’ in de Context van het Modernisme

1. Inleiding: Definitie van ‘Modernisme’ en Doel van de Etymologische Zoektocht

Dit rapport heeft tot doel de veelzijdige aard van het concept “modernisme” te verhelderen en de taalkundige en conceptuele oorsprong ervan gedetailleerd te onderzoeken. Door onderscheid te maken tussen het algemene historische gebruik van het woord “modern” en “modernisme” als een specifieke kunst- en literaire beweging, wordt een genuanceerd antwoord op de vraag van de gebruiker geboden vanuit meerdere perspectieven.

“Modernisme” wordt algemeen begrepen als een wereldwijde beweging in de samenleving en cultuur die ontstond als reactie op ingrijpende veranderingen in de westerse cultuur in de late 19e en vroege 20e eeuw.[1, 2, 3] Deze beweging kenmerkte zich door een bewuste breuk met traditie en de zoektocht naar nieuwe culturele uitdrukkingsmiddelen die aansloten bij de ervaringen en waarden van de moderne industriële samenleving.[3, 4, 5]

Op het gebied van de kunst verwijst “modernisme” over het algemeen naar een reeks opeenvolgende kunststromingen van de jaren 1860 tot de jaren 1960. Deze bewegingen werden gekenmerkt door gemeenschappelijke principes zoals de afwijzing van historische en conservatieve waarden zoals realistische weergave, en een sterke nadruk op innovatie en experimenten met vorm, kleur en lijn.[2] In de literatuur betekende “modernisme” een bewuste en opzettelijke afwijking van traditionele schrijfwijzen, zowel in poëzie als in proza. Deze literaire beweging ging gepaard met uitgebreide experimenten met literaire vormen en expressie, gesymboliseerd door Ezra Pounds beroemde adagium “Make it new”.[6, 7, 8, 9] Deze literaire verschuiving was gericht op het vastleggen van de complexiteit en onzekerheid van een veranderende wereld.[4]

Het hoofddoel van dit rapport is het nauwkeurig identificeren van de vroegste tekstuele verschijningen van het woord “modern” in een context die de kunst- en literaire beweging “modernisme” anticipeert of er direct naar verwijst. Voor dit onderzoek is een zorgvuldig onderscheid essentieel tussen het algemene historische gebruik van het woord “modern” als een tijdelijke descriptor en de toepassing ervan op een specifieke culturele en esthetische beweging.

Een blik op de geschiedenis van de term “modernisme” onthult dat het woord zelf een veel oudere oorsprong heeft dan de algemeen begrepen kunst- en literaire beweging van de late 19e en vroege 20e eeuw. Het Oxford English Dictionary (OED) dateert bijvoorbeeld het eerste gebruik van “modernism” in 1737 [10, 11], wat eeuwen vóór het begin van het modernisme als kunststroming (jaren 1860) is.[12, 13] Dit feit suggereert dat het zoeken naar een enkel, definitief antwoord misleidend kan zijn. Daarom zal dit rapport deze verschillende historische betekenissen en gebruiken zorgvuldig onderscheiden om een uitgebreid en nauwkeurig historisch beeld te geven.

2. Etymologische Wortels: ‘Modern’ en zijn Vroege Afleidingen

Dit gedeelte traceert de historische evolutie van de termen “modern”, “moderniteit” en “modernisme”, van hun oude Latijnse oorsprong tot hun vroege gebruik in het Engels, en toont aan hoe hun betekenissen veranderden voordat ze werden geassocieerd met de 20e-eeuwse kunst- en literaire bewegingen.

Van ‘Modernus’ naar ‘Modern’: Een Lange Geschiedenis

De taalkundige oorsprong van het woord “modern” gaat terug tot het Latijnse woord “modernus“, dat afkomstig is van “modo” (wat “zojuist” of “op een bepaalde manier” betekent) en voor het eerst voorkomt in de geschriften van de grammaticus Priscianus en de ambtenaar Cassiodorus in de 6e eeuw.[14] Het gebruik ervan evolueerde in de loop van de tijd, en in de 12e eeuw werd “modernus” door realisten toegepast op nominalisten, en invloedrijke figuren zoals Roger Bacon noemden Alexander van Hales en Albertus “duo moderni gloriosi” (twee glorieuze modernen). Zelfs Thomas van Aquino werd door Platonisten en Augustijnen “modernist” genoemd, wat suggereert dat de term al vroeg in filosofische en theologische discussies werd gebruikt om hedendaagse gedachten aan te duiden.[14] Tijdens de Renaissance werd “modern” toegepast op nieuwe humanistische denkwijzen, wat een breuk met de middeleeuwse scholastiek betekende.[14] In het Engels verscheen het bijvoeglijk naamwoord “modern” rond 1500 met de betekenis “bestaand”, en tegen de jaren 1580 betekende het “behorend tot de huidige of recente tijd”.[10] De 16e-eeuwse schrijver en schilder Giorgio Vasari noemde de kunst van zijn tijd bijvoorbeeld “modern”.[13]

Het Vroegste Gedocumenteerde Gebruik van ‘Modernisme’

Volgens het Oxford English Dictionary (OED) wordt het vroegst bekende gebruik van het zelfstandig naamwoord “modernism” toegeschreven aan Jonathan Swift in 1737.[10, 11] Swift gebruikte “modernism” in de context van de “Quarrel of the Ancients and Moderns”, een literaire en artistieke controverse die het intellectuele leven in Europa aan het einde van de 17e en het begin van de 18e eeuw domineerde.[13] Deze controverse draaide om de vraag of hedendaagse schrijvers en kunstenaars (“de modernen”) de morele en artistieke prestaties van de oude Grieken en Romeinen hadden overtroffen.[13] Swift satireerde dit conflict in zijn werk The Battle of the Books.[13] In deze specifieke context werd “modernism” gedefinieerd als “afwijking van de oude en klassieke manier” [10], waarbij de nadruk lag op nieuwheid en afwijking van gevestigde normen. De term “modernist” (verwijzend naar “iemand die het moderne bewondert of verkiest”) verscheen zelfs eerder, in 1588.[10, 15] Het zelfstandig naamwoord “modernity” wordt door het OED geciteerd in 1635.[16]

De Oorsprong van ‘Modernisme’ als een ‘Strijdwoord’

Het vroege gebruik van “modernism” door Jonathan Swift in 1737 was niet slechts een neutrale beschrijvende term. Het woord verscheen als een “strijdwoord”, vergezeld van “luide, betwistbare beweringen” over de betekenis van de hedendaagse geschiedenis.[11, 14] Dit feit toont aan dat de vroege verschijning van de term inherent polemisch was en intellectuele tegenstellingen markeerde, wat de revolutionaire implicaties van latere kunst- en literaire bewegingen anticipeerde. Vanaf dit vroege stadium was het woord verbonden met het uitdagen van traditie en het bepleiten van nieuwe perspectieven.

Het Achtervoegsel ‘-isme’ en Zelfbewustzijn

Vanuit een taalkundig perspectief bracht de evolutie van het bijvoeglijk naamwoord “modern” naar de toestand van “moderniteit” en uiteindelijk naar het concept “modernisme” een diepgaande verschuiving in betekenis met zich mee. Vooral de toevoeging van het achtervoegsel “-isme”, dat in de 20e eeuw prominent werd, voegde een “zelfbewustzijn” toe aan de bijzondere ervaring van het “moderne” moment.[14] Hierdoor werd wat slechts een “gevoel” was, verheven tot een “idee, of zelfs een geloof”. Dit achtervoegsel duidt op een specifieke filosofie, denksysteem of kunststroming, vaak met revolutionaire en opzettelijke afwijkingen van bestaande normen. Deze verschuiving was cruciaal voor de latere kunst- en literaire bewegingen om zich te definiëren als duidelijke filosofische en artistieke posities, in plaats van slechts tijdelijke toestanden, met een bewuste breuk met het verleden.

Tabel 1: Vroege Lexicale Verschijningen van ‘Modern’, ‘Moderniteit’ en ‘Modernisme’

Term	Vroegst Bekend Gebruik (Jaar)	Auteur/Bron	Context/Betekenis
modernus	6e eeuw	Priscianus, Cassiodorus	Latijn, afgeleid van modo (“zojuist”). Verwijst naar hedendaagse gedachten.
modernist (zelfstandig naamwoord)	1588	John Harvey	“Iemand die het moderne bewondert of verkiest” [10, 15]
modernity (zelfstandig naamwoord)	1635	George Hakewill	“Het modern zijn” [16]
modernism (zelfstandig naamwoord)	1737	Jonathan Swift	“Afwijking van de oude en klassieke manier”. Gebruikt in de context van de “Quarrel of the Ancients and Moderns” [10, 11]

3. Conceptuele Voorlopers: De Brug van ‘Moderniteit’ naar de Beweging

Dit gedeelte analyseert de belangrijke conceptuele ontwikkelingen die de weg vrijmaakten voor de “modernistische” beweging, met de nadruk op Charles Baudelaire’s invloedrijke verduidelijking van “modernité” in het midden van de 19e eeuw. Dit overbrugt de kloof tussen het vroege taalkundige gebruik van het woord “modernisme” en de latere artistieke expressie.

Charles Baudelaire en ‘Modernité’

De vooraanstaande Franse dichter en kunstcriticus Charles Baudelaire (1821-1867) wordt algemeen erkend als een cruciaal figuur in de conceptualisering van moderniteit in de kunst.[17, 18] Zijn baanbrekende essay ‘De schilder van het moderne leven (Le Peintre de la vie moderne)’, gepubliceerd in 1863, waarin hij zijn theorie van “modernité” (moderniteit, hedendaagsheid) gedetailleerd uiteenzette.[17, 18]

In dit essay definieerde Baudelaire “modernité” als de vluchtige, efemere en contingente aspecten van het hedendaagse stadsleven. Hij betoogde dat deze tijdelijke aard, in combinatie met eeuwige en onveranderlijke elementen, de essentie van de moderne kunst vormde. Baudelaire moedigde kunstenaars vurig aan om de heroïek vast te leggen die inherent is aan het alledaagse moderne leven, in plaats van zich uitsluitend te richten op traditionele historische of mythologische onderwerpen.[18] Baudelaire’s eigen literaire werken, met name zijn dichtbundel Les Fleurs du mal (1857) en zijn proza-gedichten Le Spleen de Paris (1869), worden beschouwd als fundamentele teksten die kenmerken van literair modernisme vertonen.[17] Sommige bronnen vermelden expliciet dat zijn poëzie “sporen van de schrijfstijl die modernisme wordt genoemd” bevat.[19]

Betekenis voor Latere Bewegingen

Baudelaire’s diepe nadruk op het vastleggen van de essentie van het hedendaagse stadsleven, de inherente vergankelijkheid ervan en de subjectieve individuele ervaring daarin, had een diepgaande invloed op latere generaties kunstenaars en schrijvers, die uiteindelijk de kern van de modernistische beweging zouden vormen.[17, 18] Zijn intellectuele kader bood een overtuigende basis voor kunstenaars om bewust afstand te nemen van traditionele onderwerpen en gevestigde artistieke conventies, en om nieuwe expressievormen na te streven die werkelijk relevant waren voor een snel veranderende wereld. Deze conceptuele basis sluit direct aan bij de latere modernistische afwijzing van traditionele weergave en de focus op individueel bewustzijn en ervaring.[9, 20]

Baudelaire’s Le Peintre de la vie moderne (1863) was niet de eerste tekst die het woord “modernisme” zelf gebruikte. Het is echter wel de eerste baanbrekende tekst die het concept van “moderniteit” (modernité) in de kunst definieerde op een manier die de basis zou vormen voor de daaropvolgende kunst- en literaire bewegingen.[17, 18] Dit essay markeert een verschuiving van een louter taalkundige term naar een diepgaand filosofisch en esthetisch begrip van “modern” in de kunst. Het bood de filosofische basis voor de betrokkenheid van de kunst bij het hedendaagse leven, en effende de weg voor wat later als een duidelijke esthetische en intellectuele kracht, “modernisme”, zou verschijnen.

4. De Opkomst van ‘Modernisme’ als Kunst- en Literaire Beweging

Dit gedeelte beschrijft gedetailleerd de periode waarin “modernisme” zich vestigde als een erkende kunst- en literaire beweging, en bespreekt de kenmerken, sleutelfiguren, representatieve werken en de kritische teksten die het formeel definieerden en analyseerden. Dit beantwoordt direct de vraag van de gebruiker over “modern” in de context van het modernisme.

Historische Achtergrond en Drijfveren

Literair modernisme, gekenmerkt door een zelfbewuste afwijking van traditionele schrijfwijzen, ontstond voornamelijk in de late 19e en vroege 20e eeuw.[6, 7, 8] Deze beweging werd gedreven door een bewuste wens om traditionele representatiemodi omver te werpen en de “nieuwe gevoeligheden” van die tijd uit te drukken.[6, 7, 8]

Diepgaande maatschappelijke veranderingen, zoals snelle technologische vooruitgang, industrialisatie, snelle verstedelijking, de wijdverbreide acceptatie van het kapitalisme en belangrijke doorbraken in de wetenschap en sociale wetenschappen (zoals Darwins evolutietheorie en Freuds psychoanalyse), stimuleerden de modernistische impuls.[3, 4, 5, 6, 21] Een bijzonder krachtige katalysator was de enorme menselijke tol en de wijdverbreide desillusie na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Deze periode noodzaakte een fundamentele herwaardering van dominante maatschappelijke aannames en leidde tot een wijdverbreid gevoel van fragmentatie en wanorde dat in modernistische werken tot uiting kwam.[4, 5, 6, 7, 9, 22] Modernisten schilderden vaak een diep pessimistisch beeld van een ontwrichte cultuur.[7]

Belangrijkste Kenmerken van Modernistische Literatuur en Kunst

• Radicale Breuk met Traditie: Een bewuste en radicale breuk met de traditionele structuren en waarden van de westerse kunst en cultuur was een bepalend kenmerk.[5, 9, 22] Dit omvatte de afwijzing van het 19e-eeuwse realisme en de zoektocht naar nieuwe, vaak “gedecentreerde” expressievormen.[3]
• Innovatie en Experiment: Modernisme werd gekenmerkt door uitgebreide experimenten met literaire en artistieke vormen en expressie. Ezra Pounds oproep “Make it new” vatte deze drijfveer perfect samen.[6, 7, 8, 9, 23] Dit leidde tot innovatieve technieken zoals vrije vers (vers libre) in poëzie en “stream of consciousness” in proza, gericht op het weerspiegelen van de innerlijke werking van de geest.[5, 6, 9]
• Individualisme en Subjectiviteit: Een sterke focus op individuele ervaringen, meningen en emoties, waarbij vaak de subjectieve realiteit van een individu boven bredere maatschappelijke verhalen werd gesteld.[9] Dit uitte zich in literaire middelen zoals innerlijke monoloog en het gebruik van meerdere perspectieven.[6]
• Thema’s van Vervreemding en Absurditeit: Modernistische werken behandelden vaak thema’s als vervreemding, desillusie en de zoektocht naar betekenis in een snel veranderende en vaak chaotische wereld.[4, 5, 9] Veel verhalen namen surrealistische of fantastische wendingen, wat een erkenning weerspiegelde dat het menselijk bestaan inherent absurd of zinloos is, en beïnvloedde ook bewegingen zoals het theater van het absurde.[9]

4.1 Bewust Gebruik van ‘Modern’ in de Architectuur en de Vestiging van ‘Modernisme’

Modernisme in de architectuur ontstond aan het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw, voortkomend uit innovaties in technologie, engineering en bouwmaterialen, en uit een verlangen om te breken met historische architectuurstijlen en iets puur functioneels en nieuws te creëren.[24] Deze beweging verwierp ornamenten en legde de nadruk op functionaliteit, rationaliteit en het gebruik van nieuwe materialen.[25, 26]

• Otto Wagner’s Moderne Architektur (1895/1896)De Oostenrijkse architect Otto Wagner (1841-1918), een van de pioniers van de nieuwe stijl in Wenen, bepleitte bewust het concept van “modern” in de architectuur in zijn boek ‘Moderne Architektur’, geschreven in 1895 en voor het eerst gepubliceerd in 1896.[24, 27, 28] Dit boek was een vurig pleidooi voor het einde van het eclecticisme en voor een “moderne” stijl die geschikt was voor hedendaagse behoeften en idealen, gebruikmakend van de opkomende bouwtechnologieën en materialen.[29] Wagner pleitte in dit boek voor een meer rationele architectuurstijl gebaseerd op “modern leven”.[24] Hoewel hij de term “modernisme” niet direct gebruikte, wordt zijn werk beschouwd als “het eerste moderne geschrift dat een definitieve breuk met het verleden markeerde en een ontwerpaanpak schetste die synoniem zou worden met de 20e-eeuwse architectuurpraktijk”, en speelde het een cruciale rol bij het duidelijk definiëren van een nieuwe architectuurrichting.[28, 30]
• Le Corbusier’s Vers une architecture (1923)De Franse architect Le Corbusier (1887-1965) systematiseerde de fundamentele ideeën van de moderne architectuur in zijn boek ‘Vers une architecture’ (Naar een architectuur), gepubliceerd in 1923.[31, 32] Hierin introduceerde hij zijn beroemde uitspraak “een huis is een machine om in te wonen” (“a machine for living in”), waarbij hij de nadruk legde op functionaliteit en pragmatisme.[31, 32] Het boek benadrukte de essentie van het industriële tijdperk, waarbij engineering en mechanische uitvindingen werden afgebeeld als symbolen van “Modern Design”, en pleitte voor een vooruitstrevende benadering gebaseerd op hedendaagse technologische vooruitgang en utilitaire ontwerpprincipes, los van historische architectuurstijlen.[32] Le Corbusier positioneerde volume, oppervlak en plattegrond als centrale elementen van de moderne architectuur en stadsplanning.[31]
• Walter Gropius’ Internationale Architektur (1925)De Duitse architect en oprichter van het Bauhaus, Walter Gropius (1883-1969), wordt algemeen beschouwd als een pionier van de modernistische architectuur.[33, 34] Zijn boek ‘Internationale Architektur’, gepubliceerd in 1925, gaf een overzicht van de “moderne architectuur” van het midden van de jaren 1920 en was een vroege poging om de architectuurstijl die later bekend zou worden als de “Internationale Stijl” duidelijk te articuleren.[35, 36] Het boek presenteerde richtlijnen voor avant-gardistische architectuur die de decoratieve rol verwierp en de nadruk legde op nauwkeurigheid, functionaliteit en geometrie.[35] Gropius onderzocht actief industriële principes (systematisering, standaardisatie, prefabricage en serieproductie) om architectuur- en bouwprocessen te rationaliseren.[37]
• Hitchcock en Johnson’s The International Style: Architecture Since 1922 (1932)De Amerikaanse architectuurhistoricus Henry-Russell Hitchcock en architect Philip Johnson publiceerden in 1932 hun gezamenlijke werk ‘The International Style: Architecture Since 1922’, ter gelegenheid van de tentoonstelling “Modern Architecture: International Exhibition” in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York.[38, 39, 40] Dit boek wordt beschouwd als een van de meest invloedrijke werken op het gebied van architectuurkritiek en -geschiedenis van de 20e eeuw, waarbij een specifieke “moderne architectuur” -stijl de naam “Internationale Stijl” kreeg en de kenmerken ervan duidelijk werden gedefinieerd.[39, 40] Ze identificeerden de nadruk op volume, de afwijzing van asymmetrie en de eliminatie van ornamenten als de drie formele principes van de nieuwe moderne stijl.[39] Deze publicatie markeerde een cruciaal keerpunt in de formele kritische erkenning en duidelijke naamgeving van de modernistische architectuur.[26, 38, 39, 40, 41]

Representatieve Werken en Figuren (Vroege 20e Eeuw)

• Literair Modernisme:
  • James Joyce: Zijn roman ‘Ulysses’ (1922) wordt geprezen om zijn baanbrekende gebruik van de stream-of-consciousness-techniek en wordt beschouwd als een mijlpaal in de ontwikkeling van de modernistische literatuur.[42] T.S. Eliot prees Joyce als “de beste levende prozaschrijver”.[43]
  • T.S. Eliot: Zijn lange gedicht ‘The Waste Land’ (1922) wordt algemeen erkend als het “hoogtepunt” van de modernistische literatuur. Dit gedicht belichaamt belangrijke modernistische technieken zoals fragmentatie, obscure toespelingen en de zoektocht naar verlossing en vernieuwing in een steriel en spiritueel leeg landschap.[23]
  • Virginia Woolf: Haar romans, met name ‘Jacob’s Room’ (1922) en ‘Mrs Dalloway’ (begonnen in 1922), vallen op door hun radicale experimenten en innovatieve benadering van het uitdrukken van het innerlijke bewustzijn van personages.[43]
  • Ezra Pound: Een centrale figuur in de definitie van literair modernisme, wiens adagium “Make it new” de slogan van de beweging werd.[6, 43] Hij publiceerde in 1922 een avant-gardistische “moderne kalender” en begon met het schrijven van zijn epische gedicht “The Cantos”.[43] Pound richtte in 1912 ook de Imagistische beweging op, wat aanzienlijk bijdroeg aan de vroege ontwikkeling van het modernisme.[6]
  • Andere invloedrijke literaire figuren zijn D.H. Lawrence, E.M. Forster, Gertrude Stein, E.E. Cummings, W.B. Yeats, Wallace Stevens en Hart Crane.[23]
• Artistiek Modernisme:
  • Modernisme in de kunst begon over het algemeen in de jaren 1860, en de Franse schilder Édouard Manet wordt beschouwd als de eerste modernistische schilder.[5, 12, 13] Manet doorbrak de academische traditie door scènes uit het moderne leven af te beelden en traditionele perspectief en modellering te verwerpen.[5]
  • Het Impressionisme debuteerde officieel in 1874 met Claude Monet’s Impression, soleil levant en wordt algemeen erkend als de eerste volwaardige moderne kunststroming. Dit markeerde een duidelijke verschuiving door de afwijzing van klassieke onderwerpen en de zoektocht naar moderne scènes en innovatieve technieken.[44, 45]
  • Daarnaast worden vele avant-gardistische bewegingen, waaronder het Kubisme (ontwikkeld door Pablo Picasso en Georges Braque rond 1907-08), het Futurisme, het Expressionisme, het Dadaïsme (ontstaan rond 1915), het Surrealisme (geformaliseerd in 1924 met het manifest van André Breton), het Constructivisme, De Stijl en het Abstract Expressionisme, algemeen gedefinieerd als modernistisch.[2, 4, 5, 44, 45]

Formalisering van de Term in het Kritische Discours

Terwijl de modernistische beweging floreerde in artistieke en literaire productie, kreeg de term “modernisme” zelf een aanzienlijke verspreiding en formele definitie, vooral in academische kringen van naoorlogse universiteiten in Engeland en Amerika.[14] Vroege beoefenaars en critici zoals T.S. Eliot en Ezra Pound gebruikten de term, maar waren het niet altijd eens over de precieze betekenis ervan.[46] Pound klaagde zelfs in 1932 dat de beweging die zij waren begonnen “nog geen naam had gekregen” [46], wat de vloeibaarheid van de terminologie onder de voorstanders ervan aantoont.

De dichter en criticus John Crowe Ransom gebruikte in 1924 “modernisme” om de “dichte, ondoorzichtige, allusieve poëzie” van Eliot en Pound te karakteriseren.[46] Een belangrijke tekst in de formalisering van de term is Robert Graves en Laura Riding’s A Survey of Modernist Poetry, gepubliceerd in 1927.[47, 48] Dit werk wordt geciteerd als de eerste volwaardige kritische studie die de term “modernist poetry” expliciet in de titel gebruikte om de opkomende literaire trends te beschrijven en te analyseren.[19, 46] Deze publicatie markeert een belangrijk punt in de formele academische erkenning en duidelijke naamgeving van de literaire beweging. Daarna werd de term “modernisme” breed gebruikt om nieuwe kenmerken in literatuur en andere kunsten in de vroege 20e eeuw, vooral na de Eerste Wereldoorlog, te identificeren.[22]

Het Keerpunt van het ‘Hoogmodernisme’ in 1922

Hoewel de taalkundige wortels van het woord “modernisme” ouder zijn, wordt 1922 algemeen erkend als een cruciaal keerpunt voor het “hoogmodernisme” in de literatuur.[19, 43] In dit jaar werden baanbrekende werken zoals James Joyce’s Ulysses en T.S. Eliot’s The Waste Land gepubliceerd, en Virginia Woolf’s Jacob’s Room verscheen ook. Deze werken belichaamden volledig de esthetische en thematische kenmerken van de modernistische beweging en bepaalden de verdere richting ervan. Deze periode toont een sterk causaal verband tussen de sociaal-culturele omwentelingen na de Eerste Wereldoorlog en de daaropvolgende bloei van zeer experimentele en invloedrijke literaire vormen.

Academische Formalisering en Artistieke Praktijk

De term “modernisme” kreeg academische verspreiding als een gemaksterm voor curricula in naoorlogse universiteiten.[14] Er is echter aangetoond dat zelfs centrale figuren van de beweging, zoals Pound en Eliot, het niet volledig eens waren over de precieze betekenis van de term. Pound klaagde in 1932 dat hun beweging geen overeengekomen naam had.[46] Dit feit wijst op een belangrijk aspect: de artistieke en literaire praktijk van het modernisme ging vaak vooraf aan de formele definitie en wijdverbreide naamgeving ervan door critici en academici. De term werd, tot op zekere hoogte, retrospectief toegepast of geconsolideerd naarmate de beweging volwassen werd en het onderwerp van academische analyse werd. Dit suggereert een tijdsverschil tussen creatieve output en kritische classificatie. Hoewel vroege modernistische beoefenaars een diep gevoel hadden deel uit te maken van een “gedeelde onderneming” om met traditie te breken en met nieuwe vormen te experimenteren [43], was de uniforme “naam” voor hun revolutionaire inspanningen zowel onder henzelf als onder critici nog in beweging.

Tabel 2: Belangrijke Literaire en Artistieke Werken van het Vroege Modernisme

Werk/Beweging	Auteur/Kunstenaar	Jaar	Betekenis voor het Modernisme
Les Fleurs du mal	Charles Baudelaire	1857	Dichtbundel met sporen van literair modernisme [17]
Le Peintre de la vie moderne	Charles Baudelaire	1863	Definieert het concept van “modernité” en legt de basis voor moderne kunst [17, 18]
Werken van Édouard Manet	Édouard Manet	Jaren 1860-	Beschouwd als de eerste modernistische schilder; breekt met traditionele weergave [5, 12, 13]
Impressionisme (Impression, soleil levant etc.)	Claude Monet e.a.	1874 (officieel debuut)	Eerste volwaardige moderne kunststroming; afwijzing van klassieke onderwerpen en innovatieve technieken [44, 45]
Moderne Architektur	Otto Wagner	Geschreven 1895, gepubliceerd 1896	Pleit voor “modern” in de architectuur, gericht op functionaliteit en rationaliteit [24, 27, 28, 29, 30]
Vers une architecture	Le Corbusier	1923	Legt de basis voor “modern design” en stelt “een huis is een machine om in te wonen” [31, 32]
Ulysses	James Joyce	1922	Baanbrekende roman die de stream-of-consciousness-techniek introduceerde [5, 9, 19, 42, 43]
The Waste Land	T.S. Eliot	1922	Algemeen beschouwd als het hoogtepunt van de modernistische literatuur; fragmentatie en desillusie [5, 23, 43]
Jacob’s Room	Virginia Woolf	1922	Experimentele roman in de weergave van bewustzijn [5, 43]
Internationale Architektur	Walter Gropius	1925	Overzicht van “moderne architectuur” en vroege articulatie van de “Internationale Stijl” [33, 35, 36, 37]
A Survey of Modernist Poetry	Robert Graves, Laura Riding	1927	Eerste volwaardige kritische studie die de term “modernist poetry” in de titel gebruikte [19, 46, 47, 48]
The International Style: Architecture Since 1922	Henry-Russell Hitchcock, Philip Johnson	1932	Benoemt en definieert de “Internationale Stijl” en formaliseert de modernistische architectuur [26, 38, 39, 40, 41]

5. Conclusie: De Gelaagde Geschiedenis van een Bepalende Term

Dit rapport integreert de onderzoeksresultaten om een uitgebreid en genuanceerd antwoord te geven op de vraag van de gebruiker, waarbij de verschillende “eerste gevallen” worden onderscheiden. Het benadrukt de complexe en evoluerende aard van de relatie tussen de term “modernisme” en de kunst- en literaire bewegingen die het beschrijft.

De geschiedenis van het woord “modernisme” is niet lineair verlopen vanuit een enkel beginpunt, maar is gevormd door een complexe interactie van taalkundige evolutie, filosofische conceptualisering, baanbrekende artistieke innovatie en daaropvolgende kritische formalisering.

Integratie van ‘Eerste Gevallen’

• Vroegste Gebruik van het ‘Woord’ Modernisme: Het zelfstandig naamwoord “modernism” werd voor het eerst gebruikt door Jonathan Swift in 1737. Dit gebruik verscheen in een polemische context gerelateerd aan de “Quarrel of the Ancients and Moderns”, wat “afwijking van de oude en klassieke manier” betekende.[10, 11] Het is cruciaal dat dit vroege taalkundige gebruik meer dan een eeuw voorafgaat aan het modernisme als kunst- en literaire beweging.
• Eerste Conceptualisering van ‘Moderniteit’ in de Kunst: Hoewel het specifieke woord “modernisme” niet werd gebruikt, is Charles Baudelaire’s Le Peintre de la vie moderne, gepubliceerd in 1863, een baanbrekende tekst die “modernité” (moderniteit, hedendaagsheid) definieerde als een centraal concept in de kunst. Dit essay legde de essentiële filosofische en esthetische basis voor latere kunst- en literaire bewegingen door kunstenaars aan te moedigen de vluchtige aard van het moderne leven te omarmen en vast te leggen.[17, 18]
• Bewust Gebruik van ‘Modern’ in de Architectuur: Otto Wagner’s Moderne Architektur, geschreven in 1895 en voor het eerst gepubliceerd in 1896, is een vroeg en belangrijk tekst die het woord “modern” bewust gebruikte in de context van de architectuur, waarbij een nieuwe stijl werd bepleit die gebaseerd was op functionaliteit en rationaliteit.[24, 27, 28, 29, 30]
• Eerste Boek dat ‘Modernist’ gebruikte in de Context van een Kunst- en Literaire Beweging: Robert Graves en Laura Riding’s A Survey of Modernist Poetry, gepubliceerd in 1927, wordt beschouwd als de eerste volwaardige kritische studie die de term “modernist poetry” expliciet in de titel gebruikte om de opkomende literaire trends te beschrijven en te analyseren.[19, 46, 47, 48] Deze publicatie markeert een belangrijk moment van formele academische erkenning en duidelijke naamgeving van de literaire beweging in een kritische tekst.
• Het Hoogtepunt van het ‘Hoogmodernisme’ (als beweging, niet als term): 1922 wordt algemeen erkend als een mijlpaarjaar voor het “hoogmodernisme” in de literatuur. In dit jaar werden uiterst invloedrijke en bewegingsbepalende werken zoals James Joyce’s Ulysses en T.S. Eliot’s The Waste Land gepubliceerd.[5, 19, 43] Deze teksten belichaamden de kern esthetische en thematische principes van de modernistische beweging, wat aangeeft dat de beweging in deze periode haar meest gedefinieerde vorm kreeg.
• Boek dat de Belangrijkste Stijl van Modernistische Architectuur Benoemde: Henry-Russell Hitchcock en Philip Johnson’s The International Style: Architecture Since 1922, gepubliceerd in 1932, benoemde formeel de belangrijkste stroming van de modernistische architectuur als de “Internationale Stijl” en definieerde de kenmerken ervan.[38, 39, 40]

De Evoluerende Aard van de Term

De betekenis van de term “modernisme” heeft in de loop der eeuwen aanzienlijke veranderingen en verdiepingen ondergaan. Het is geëvolueerd van een algemene descriptor van “nieuwheid” of “afwijking van het oude” naar een specifieke, zelfbewuste en ideologisch geladen esthetische en culturele beweging.

De vraag van de gebruiker “Wat is het eerste boek of de eerste tekst die het woord ‘modern’ gebruikte in de context van het modernisme?” heeft geen enkel, eenduidig antwoord. Het antwoord hangt af van de vraag of men zoekt naar de vroegste taalkundige verschijning, de conceptuele verduidelijking die de beweging ten grondslag ligt, of de eerste kritische tekst die de kunst- en literaire beweging expliciet benoemde en analyseerde. Dit rapport beantwoordt deze gelaagde vraag uitgebreid en met academische nauwkeurigheid door deze verschillende “eerste gevallen” te presenteren.

Origines du « Moderne » dans le Contexte du Modernisme : Une Analyse Étymologique et Conceptuelle

1. Introduction : Définition du « Modernisme » et Objectif de la Recherche Étymologique

Ce rapport vise à éclaircir la nature multifacette du concept de « modernisme » et à explorer en détail ses origines linguistiques et conceptuelles. En distinguant l’usage historique général du terme « moderne » de son application à des mouvements artistiques et littéraires spécifiques, nous fournirons une réponse nuancée et précise à la question de l’utilisateur.

Le « modernisme » est largement compris comme un mouvement mondial dans la société et la culture qui a émergé en réponse aux changements majeurs de la culture occidentale de la fin du XIXe siècle et du début du XXe siècle. Ce mouvement se caractérise par une rupture consciente avec la tradition et une recherche de nouveaux moyens d’expression culturelle alignés sur les expériences et les valeurs de la vie industrielle moderne.¹ Les transformations sociétales telles que la révolution industrielle, l’urbanisation croissante et l’influence grandissante de la science ont été des forces motrices de ce mouvement.³

Dans le domaine des arts, le « modernisme » fait généralement référence à une succession de mouvements artistiques qui se sont déroulés des années 1860 aux années 1960. Ces mouvements se caractérisent par des principes communs, notamment le rejet des valeurs historiques et conservatrices telles que la représentation réaliste, et une forte emphase sur l’innovation et l’expérimentation de la forme, de la couleur et de la ligne.² En littérature, le « modernisme » signifie une rupture délibérée et consciente avec les modes d’écriture traditionnels, tant en poésie qu’en prose. Ce mouvement littéraire a impliqué une vaste expérimentation des formes et de l’expression littéraires, incarnée par la célèbre maxime d’Ezra Pound : « Make it new » (Faites du neuf).⁶ Ce tournant littéraire visait à saisir la complexité et l’incertitude d’un monde en mutation.⁴

L’objectif central de ce rapport est d’identifier les premières apparitions textuelles du terme « moderne » utilisé dans un contexte qui préfigure ou désigne directement le « modernisme » en tant que mouvement artistique et littéraire spécifique. Cette exploration nécessite une distinction minutieuse entre l’usage historique général du terme « moderne » en tant que descripteur temporel et son application à un mouvement culturel et esthétique particulier.

L’examen de l’histoire du terme « modernisme » révèle que le mot lui-même a des origines bien plus anciennes que la période généralement comprise comme le début des mouvements artistiques et littéraires de la fin du XIXe et du début du XXe siècle. Par exemple, l’Oxford English Dictionary (OED) attribue la première occurrence du mot « modernism » à 1737 ¹⁰, soit plus d’un siècle avant le début du modernisme artistique (années 1860).¹² Ce fait suggère qu’une réponse unique et définitive pourrait être trompeuse. Par conséquent, ce rapport distinguera soigneusement ces différentes significations et usages historiques pour fournir une vue d’ensemble historique complète et précise.

2. Racines Étymologiques : « Moderne » et ses Dérivés Précoces

Cette section retrace l’évolution historique des termes « moderne », « modernité » et « modernisme », depuis leurs origines latines anciennes jusqu’à leurs premières utilisations en anglais, démontrant comment leurs significations ont évolué avant d’être associées aux mouvements artistiques et littéraires du XXe siècle.

De « Modernus » à « Moderne » : Une Longue Histoire

L’origine linguistique du mot « moderne » remonte au latin « modernus », dérivé de « modo » (signifiant « juste maintenant » ou « d’une certaine manière »), apparaissant pour la première fois dans les écrits des grammairiens Priscien et Cassiodore au VIe siècle.¹⁴ Son usage a évolué avec le temps ; au XIIe siècle, «

modernus » était appliqué aux nominalistes par les réalistes, et des figures influentes comme Roger Bacon ont appelé Alexandre de Hales et Albert « duo moderni gloriosi » (deux glorieux modernes). Même Thomas d’Aquin fut appelé « moderniste » par les platoniciens et les augustiniens, ce qui suggère une utilisation précoce du terme dans les débats philosophiques et théologiques pour désigner la pensée contemporaine.¹⁴ Pendant la Renaissance, « moderne » fut appliqué aux nouvelles façons de penser humanistes, marquant une rupture avec la scolastique médiévale.¹⁴ En anglais, l’adjectif « modern » est apparu vers 1500 avec le sens de « existant actuellement », et dès les années 1580, il signifiait « appartenant aux temps présents ou récents ».¹⁰ Par exemple, l’écrivain et peintre du XVIe siècle Giorgio Vasari a qualifié l’art de son époque de « moderne ».¹³

La Plus Ancienne Utilisation Enregistrée de « Modernism »

Selon l’Oxford English Dictionary (OED), la première utilisation connue du nom « modernism » est attribuée à Jonathan Swift en 1737.¹⁰ Swift a utilisé « modernism » dans le contexte de la « Querelle des Anciens et des Modernes », un débat littéraire et artistique qui a dominé la vie intellectuelle européenne à la fin du XVIIe et au début du XVIIIe siècle.¹³ Ce débat portait sur la question de savoir si les écrivains et artistes contemporains (« les Modernes ») avaient surpassé les réalisations morales et artistiques de la Grèce et de la Rome antiques.¹³ Swift a satirisé ce conflit dans son œuvre

La Bataille des Livres.¹³ Dans ce contexte spécifique, « modernism » était défini comme une « déviation de la manière ancienne et classique » ¹⁰, soulignant la nouveauté et l’écart par rapport aux normes établies. Le terme « modernist » (désignant « celui qui admire ou préfère le moderne ») est apparu encore plus tôt, en

1588.¹⁰ Le nom « modernity » est cité par l’OED en

1635.¹⁶

Les Origines du « Modernisme » en tant que « Mot de Combat »

L’utilisation précoce de « modernism » par Jonathan Swift en 1737 n’était pas un simple terme descriptif neutre. Le mot est apparu comme un « mot de combat », accompagné d’« affirmations stridentes et contestables » sur la signification de l’histoire contemporaine.¹¹ Ce fait indique que les premières apparitions du terme étaient intrinsèquement polémiques et marquaient une opposition intellectuelle, préfigurant les implications révolutionnaires des mouvements artistiques et littéraires ultérieurs. Dès ce stade précoce, le mot était associé à la remise en question de la tradition et à l’affirmation de nouvelles perspectives.

Le Suffixe « -isme » et la Conscience de Soi

D’un point de vue linguistique, l’évolution de l’adjectif « moderne » à l’état de « modernité », et finalement au concept de « modernisme », a impliqué un changement profond de signification. L’ajout du suffixe « -isme », particulièrement prononcé au XXe siècle, a ajouté une « conscience de soi » à l’expérience particulière du moment « moderne ».¹⁴ Cela a élevé ce qui n’était qu’une « sensation » à une « idée, voire une foi ». Ce suffixe désigne une philosophie, un système de pensée ou un courant artistique spécifique, impliquant souvent l’innovation et une rupture délibérée avec les normes existantes. Ce changement a été crucial pour que les mouvements artistiques et littéraires ultérieurs soient définis non pas comme un simple état temporel, mais comme une position philosophique et artistique distincte impliquant une rupture consciente avec le passé.

Tableau 1 : Premières Apparitions Lexicales de « Moderne », « Modernité » et « Modernisme »

Terme	Première Utilisation Connue (Année)	Auteur/Source	Contexte/Signification
modernus	VIe siècle	Priscien, Cassiodore	Du latin modo (« juste maintenant »). Désigne la pensée contemporaine.
modernist (nom)	1588	John Harvey	« Celui qui admire ou préfère le moderne » 10
modernity (nom)	1635	George Hakewill	« Le fait d’être moderne » 16
modernism (nom)	1737	Jonathan Swift	« Déviation de la manière ancienne et classique ». Utilisé dans le contexte de la « Querelle des Anciens et des Modernes » 10

3. Précurseurs Conceptuels : Le Pont vers le Mouvement « Modernisme »

Cette section analyse les développements conceptuels clés qui ont ouvert la voie au mouvement « modernisme », en se concentrant sur la clarification influente de la « modernité » par Charles Baudelaire au milieu du XIXe siècle. Cela comble le fossé entre les premières utilisations linguistiques du terme « modernisme » et ses expressions artistiques ultérieures.

Charles Baudelaire et la « Modernité »

Charles Baudelaire (1821-1867), éminent poète et critique d’art français, est largement reconnu comme une figure pivot dans la conceptualisation de la modernité en art.¹⁷ Son essai fondateur,

« Le Peintre de la vie moderne », publié en 1863, a développé en détail sa théorie de la « modernité ».¹⁷

Dans cet essai, Baudelaire a défini la « modernité » comme l’aspect transitoire, fugace et contingent de la vie urbaine contemporaine. Il a soutenu que cette nature éphémère, lorsqu’elle est combinée à des éléments éternels et immuables, constitue l’essence de l’art moderne. Baudelaire a exhorté les artistes à capturer l’héroïsme inhérent à la vie quotidienne moderne, plutôt que de se concentrer uniquement sur des sujets historiques ou mythologiques traditionnels.¹⁸ Les propres œuvres littéraires de Baudelaire, notamment son recueil de poèmes

Les Fleurs du mal (1857) et ses poèmes en prose Le Spleen de Paris (1869), sont considérées comme des textes fondamentaux qui présentent les caractéristiques du modernisme littéraire.¹⁷ Certaines sources affirment explicitement que sa poésie contient des « traces du style d’écriture appelé modernisme ».¹⁹

Signification pour les Mouvements Ultérieurs

L’accent profond mis par Baudelaire sur la capture de l’essence de la vie urbaine contemporaine, sa fugacité inhérente et l’expérience individuelle subjective en son sein, a eu un impact profond sur les générations d’artistes et d’écrivains qui allaient finalement former le cœur du mouvement moderniste.¹⁷ Son cadre intellectuel a fourni une justification convaincante pour que les artistes s’éloignent consciemment des sujets traditionnels et des conventions artistiques établies, et recherchent de nouvelles formes d’expression véritablement pertinentes pour un monde en évolution rapide. Cette base conceptuelle s’aligne directement avec le rejet ultérieur des expressions traditionnelles et l’accent mis sur la conscience et l’expérience individuelles dans le modernisme.⁹

« Le Peintre de la vie moderne » (1863) de Baudelaire n’est pas le premier texte à avoir utilisé le mot « modernisme » lui-même. Cependant, il s’agit du premier texte fondateur à avoir défini le concept de « modernité » (modernité) en art d’une manière qui allait servir de base aux mouvements artistiques et littéraires ultérieurs.¹⁷ Cet essai marque un passage d’un simple terme linguistique à une compréhension philosophique et esthétique profonde du « moderne » en art. Il a fourni la base philosophique pour l’engagement de l’art avec la vie contemporaine, ouvrant la voie à l’émergence ultérieure du « modernisme » en tant que force esthétique et intellectuelle distincte.

4. L’Émergence du « Modernisme » en tant que Mouvement Artistique et Littéraire

Cette section détaille la période au cours de laquelle le « modernisme » s’est établi en tant que mouvement artistique et littéraire reconnu, en abordant ses caractéristiques, ses figures clés, ses œuvres emblématiques et les textes critiques qui l’ont formellement défini et analysé. Cela répond directement à la question de l’utilisateur concernant le « moderne » dans le contexte du modernisme.

Contexte Historique et Forces Motrices

Le modernisme littéraire, caractérisé par une rupture consciente avec les modes d’écriture traditionnels, a principalement émergé de la fin du XIXe siècle au début du XXe siècle.⁶ Ce mouvement a été motivé par un désir conscient de renverser les modes de représentation traditionnels et d’exprimer les « nouvelles sensibilités » de l’époque.⁶

De profondes transformations sociétales, notamment les progrès technologiques rapides, l’industrialisation, l’urbanisation accélérée, l’adoption généralisée du capitalisme et des percées significatives dans les sciences et les sciences sociales (telles que la théorie de l’évolution de Darwin et la psychanalyse de Freud), ont stimulé l’impulsion moderniste.³ Un catalyseur particulièrement puissant a été le coût humain immense et la désillusion généralisée après la Première Guerre mondiale (1914-1918). Cette période a nécessité une réévaluation fondamentale des hypothèses sociétales dominantes, conduisant à un sentiment généralisé de fragmentation et de désordre qui s’est reflété dans les œuvres modernistes.⁴ Les modernistes ont souvent dépeint une image profondément pessimiste d’une culture en désarroi.⁷

Caractéristiques Clés de la Littérature et de l’Art Modernistes

• Rupture Radicale avec la Tradition: Une rupture délibérée et radicale avec les structures et les valeurs traditionnelles de l’art et de la culture occidentaux a été une caractéristique déterminante.⁵ Cela impliquait le rejet du réalisme du XIXe siècle et la recherche de nouvelles formes d’expression, souvent « décentrées ».³
• Innovation et Expérimentation: Le modernisme s’est caractérisé par une vaste expérimentation des formes et de l’expression littéraires et artistiques. L’appel d’Ezra Pound à « Make it new » a parfaitement capturé cette impulsion.⁶ Cela a conduit à des techniques innovantes telles que le vers libre en poésie et le « courant de conscience » en prose, visant à refléter les mouvements internes de l’esprit.⁵
• Individualisme et Subjectivité: Un fort accent a été mis sur l’expérience, les opinions et les émotions individuelles, privilégiant souvent la réalité subjective d’une personne par rapport aux récits sociétaux plus larges.⁹ Cela s’est manifesté par des dispositifs littéraires tels que le monologue intérieur et l’utilisation de multiples points de vue.⁶
• Thèmes de l’Aliénation et de l’Absurdité: Les œuvres modernistes ont fréquemment abordé des thèmes tels que l’aliénation, la désillusion et la recherche de sens dans un monde en évolution rapide et souvent chaotique.⁴ De nombreux récits ont pris des tournures surréalistes ou fantastiques, reflétant la perception que l’existence humaine est intrinsèquement absurde ou dénuée de sens, influençant également des mouvements comme le théâtre de l’absurde.⁹

4.1 Utilisation Consciente du « Moderne » et Établissement du « Modernisme » en Architecture

Le modernisme en architecture a émergé à la fin du XIXe siècle et au début du XXe siècle, issu des révolutions technologiques, de l’ingénierie et des matériaux de construction, ainsi que d’un désir de rompre avec les styles architecturaux historiques et d’inventer quelque chose de purement fonctionnel et nouveau.²⁴ Ce mouvement a mis l’accent sur l’élimination de l’ornementation, la fonctionnalité, la rationalité et l’utilisation de nouveaux matériaux.²⁵

• « Moderne Architektur » d’Otto Wagner (1895/1896)L’architecte autrichien Otto Wagner (1841-1918), l’un des pionniers du nouveau style à Vienne, a consciemment défendu le concept de « moderne » en architecture dans son ouvrage « Moderne Architektur », écrit en 1895 et dont la première édition a été publiée en 1896.24 Ce livre plaidait avec ferveur pour la fin de l’éclectisme et pour un style « moderne » adapté aux besoins et aux idéaux contemporains, utilisant les technologies et matériaux de construction naissants.29 Wagner a appelé dans ce livre à un style d’architecture plus rationnel basé sur la « vie moderne ».24 Bien qu’il n’ait pas utilisé directement le terme « modernisme », son ouvrage est considéré comme « le premier écrit moderne à rompre définitivement avec le passé, décrivant une approche du design qui est devenue synonyme de la pratique architecturale du XXe siècle », jouant un rôle crucial dans la définition d’une nouvelle direction pour l’architecture.28
• « Vers une architecture » de Le Corbusier (1923)L’architecte français Le Corbusier (1887-1965) a systématisé les idées fondamentales de l’architecture moderne dans son livre « Vers une architecture », publié en 1923.31 Il y a proposé la célèbre phrase « La maison est une machine à habiter », soulignant l’importance de la fonctionnalité et du pragmatisme.31 Ce livre mettait l’accent sur l’essence de l’ère industrielle, dépeignant l’ingénierie et diverses inventions mécaniques comme des symboles du « design moderne », et préconisait une approche avant-gardiste basée sur les avancées technologiques contemporaines et les principes de conception utilitaires, s’éloignant des styles architecturaux historiques.32 Le Corbusier a positionné le volume, la surface et le plan comme des éléments centraux de l’architecture moderne et de l’urbanisme.31
• « Internationale Architektur » de Walter Gropius (1925)L’architecte allemand et fondateur du Bauhaus, Walter Gropius (1883-1969), est largement considéré comme un pionnier de l’architecture moderniste.33 Son livre « Internationale Architektur », publié en 1925, a fourni un aperçu de l’« architecture moderne » du milieu des années 1920 et a été une première tentative d’articuler ce qui allait être connu sous le nom de « Style International ».³⁵ Ce livre présentait les principes directeurs de l’architecture d’avant-garde, qui rejetaient le rôle décoratif et s’exprimaient dans un nouveau langage d’exactitude, de fonctionnalité et de géométrie.³⁵ Gropius a exploré activement les principes industriels (systématisation, standardisation, préfabrication, production en série, etc.) pour rationaliser l’architecture et les processus de construction.³⁷
• « The International Style: Architecture Since 1922 » de Hitchcock et Johnson (1932)Les historiens de l’architecture américains Henry-Russell Hitchcock et l’architecte Philip Johnson ont co-écrit « The International Style: Architecture Since 1922 », publié en 1932 en conjonction avec l’exposition « Modern Architecture: International Exhibition » au Museum of Modern Art (MoMA) de New York.38 Ce livre est considéré comme l’un des ouvrages les plus influents de la critique et de l’histoire de l’architecture du XXe siècle, nommant et définissant clairement un style spécifique d’« architecture moderne » comme le « Style International ».39 Ils ont identifié l’accent mis sur le volume, le rejet de la symétrie et l’élimination de l’ornementation comme les trois principes formels du nouveau style moderne.39 Cette publication a marqué un tournant crucial dans la reconnaissance critique et la dénomination explicite de l’architecture moderniste.26

Œuvres et Figures Représentatives (Début du XXe Siècle)

• Modernisme Littéraire:
  • James Joyce: Son roman « Ulysse » (1922) est salué pour son utilisation pionnière de la technique du courant de conscience et est considéré comme un événement marquant dans le développement de la littérature moderniste.⁴² T.S. Eliot a loué Joyce comme « le meilleur prosateur vivant ».⁴³
  • T.S. Eliot: Son long poème « La Terre vaine » (The Waste Land) (1922) est largement reconnu comme le « summum » de l’écriture moderniste. Ce poème incarne les techniques modernistes clés telles que la fragmentation, les allusions obscures et la recherche de rédemption et de renouveau dans un paysage stérile et spirituellement vide.²³
  • Virginia Woolf: Ses romans, notamment « La Chambre de Jacob » (Jacob’s Room) (1922) et « Mrs Dalloway » (commencé en 1922), sont remarquables pour leur expérimentation radicale et leur approche innovante de la représentation de la conscience intérieure des personnages.⁴³
  • Ezra Pound: Figure centrale dans la définition du modernisme littéraire, sa maxime « Make it new » est devenue le slogan caractéristique du mouvement.⁶ Il a publié un « calendrier moderne » avant-gardiste en 1922 et a commencé à écrire son épopée « Les Cantos ».⁴³ Pound a également fondé le mouvement imagiste en 1912, contribuant de manière significative au développement précoce du modernisme.⁶
  • D’autres figures littéraires influentes incluent D.H. Lawrence, E.M. Forster, Gertrude Stein, E.E. Cummings, W.B. Yeats, Wallace Stevens et Hart Crane.²³
• Modernisme Artistique:
  • Le modernisme en art est généralement considéré comme ayant commencé dans les années 1860, et le peintre français Édouard Manet est souvent considéré comme le premier peintre moderniste.⁵ Manet a rompu avec la tradition académique en dépeignant des scènes de la vie moderne et en rejetant la perspective et le modelé traditionnels.⁵
  • L’Impressionnisme, qui a officiellement débuté en 1874 avec Impression, soleil levant de Claude Monet, est largement considéré comme le premier mouvement artistique pleinement moderne. Il a marqué un tournant clair en rejetant les sujets classiques et en recherchant des scènes modernes et des techniques innovantes.⁴⁴
  • Par la suite, de nombreux mouvements d’avant-garde sont généralement définis comme modernistes, notamment le Cubisme (développé par Pablo Picasso et Georges Braque vers 1907-08), le Futurisme, l’Expressionnisme, le Dadaïsme (apparu vers 1915), le Surréalisme (formalisé par le manifeste d’André Breton en 1924), le Constructivisme, De Stijl et l’Expressionnisme Abstrait.²

Formalisation du Terme dans le Discours Critique

Alors que le mouvement moderniste prospérait dans la production artistique et littéraire, le terme « modernisme » lui-même a gagné en popularité et en définition formelle, en particulier dans les milieux universitaires des universités britanniques et américaines d’après-guerre.¹⁴ Les premiers praticiens et critiques, tels que T.S. Eliot et Ezra Pound, ont utilisé le terme, mais n’étaient pas toujours d’accord sur sa signification exacte.⁴⁶ En fait, Pound a déploré en 1932 que le mouvement qu’ils avaient lancé n’avait « toujours pas de nom » ⁴⁶, ce qui indique une fluidité terminologique même parmi ses propres promoteurs.

Le poète et critique John Crowe Ransom, par exemple, a utilisé « modernism » en 1924 pour caractériser la « poésie dense, difficile et allusive » d’Eliot et Pound.⁴⁶ Un texte clé dans la formalisation du terme est

« A Survey of Modernist Poetry » de Robert Graves et Laura Riding, publié en 1927.⁴⁷ Cet ouvrage est cité comme la

première étude critique complète à utiliser explicitement le terme « poésie moderniste » dans son titre pour décrire et analyser les tendances littéraires émergentes.¹⁹ Cette publication marque un point important dans la reconnaissance académique formelle et la dénomination claire du mouvement littéraire. Par la suite, le terme « modernisme » a été largement utilisé pour identifier de nouvelles caractéristiques distinctives dans la littérature et les autres arts au début du XXe siècle, en particulier après la Première Guerre mondiale.²²

Le Tournant de 1922 : Le « Haut Modernisme »

Bien que les racines linguistiques du mot « modernisme » soient plus anciennes, l’année 1922 est largement reconnue comme un tournant décisif pour le « haut modernisme » littéraire.¹⁹ Cette année a vu la publication d’œuvres révolutionnaires telles que « Ulysse » de James Joyce et « La Terre vaine » de T.S. Eliot, ainsi que la publication de « La Chambre de Jacob » de Virginia Woolf.⁴³ Ces œuvres ont pleinement incarné les qualités esthétiques et thématiques du mouvement moderniste, définissant sa trajectoire future. Cette période met en évidence une forte relation de cause à effet entre les bouleversements socioculturels de l’après-Première Guerre mondiale et l’épanouissement de formes littéraires hautement expérimentales et influentes.

Formalisation Académique et Pratique Artistique

Le terme « modernisme » a acquis une large diffusion académique en tant que terme pratique pour les programmes universitaires d’après-guerre.¹⁴ Cependant, il est démontré que même les figures centrales du mouvement, comme Pound et Eliot, n’étaient pas entièrement d’accord sur la signification exacte du terme. Pound a déploré en 1932 que leur mouvement n’avait pas de nom convenu.⁴⁶ Ce fait met en évidence un aspect crucial : la

pratique artistique et littéraire du modernisme a souvent précédé sa définition formelle et sa dénomination généralisée par les critiques et les universitaires. Le terme a été, dans une certaine mesure, appliqué ou consolidé rétrospectivement à mesure que le mouvement mûrissait et devenait un objet d’analyse académique. Cela suggère un décalage temporel entre la production créative et la classification critique. Bien que les premiers praticiens du modernisme aient eu une conscience profonde de faire partie d’une « entreprise commune » visant à rompre avec la tradition et à expérimenter de nouvelles formes ⁴³, le « nom » unifié de leurs efforts révolutionnaires est resté fluide, même parmi eux-mêmes et les critiques.

Tableau 2 : Œuvres Littéraires et Artistiques Clés du Modernisme Précoce

Œuvre/Mouvement	Auteur/Artiste	Année	Signification pour le Modernisme
Les Fleurs du mal	Charles Baudelaire	1857	Recueil de poèmes présentant des traces du modernisme littéraire 17
Le Peintre de la vie moderne	Charles Baudelaire	1863	Définit le concept de « modernité », jetant les bases de l’art moderne 17
Œuvres d’Édouard Manet	Édouard Manet	Années 1860	Considéré comme le premier peintre moderniste, rupture avec la représentation traditionnelle 5
Impressionnisme (Impression, soleil levant, etc.)	Claude Monet et al.	1874 (début officiel)	Premier mouvement artistique pleinement moderne. Rejet des sujets classiques et techniques innovantes 44
Moderne Architektur	Otto Wagner	Écrit en 1895, publié en 1896	Propose le concept de « moderne » en architecture, appelant à un nouveau style rationnel 24
Vers une architecture	Le Corbusier	1923	Jette les bases du « design moderne », proposant que « la maison est une machine à habiter » 31
Ulysse	James Joyce	1922	Roman révolutionnaire pionnier de la technique du « courant de conscience » 5
La Terre vaine	T.S. Eliot	1922	Poème considéré comme le summum de la littérature moderniste. Thèmes de fragmentation, d’allusion, de désillusion 5
La Chambre de Jacob	Virginia Woolf	1922	Roman expérimental innovant dans la représentation de la conscience 5
Internationale Architektur	Walter Gropius	1925	Décrit les principes de l’« architecture moderne », jetant les bases du « Style International » 33
A Survey of Modernist Poetry	Robert Graves, Laura Riding	1927	Première étude critique majeure utilisant le terme « poésie moderniste » dans son titre 19
The International Style: Architecture Since 1922	Henry-Russell Hitchcock, Philip Johnson	1932	Nomme et définit le « Style International », formalisant l’architecture moderniste 26

5. Conclusion : L’Histoire Multicouche d’un Terme Définissant

Ce rapport intègre les résultats de la recherche pour fournir une réponse complète et nuancée à la question de l’utilisateur, en distinguant les diverses « premières occurrences » identifiées. Il souligne la nature complexe et évolutive de la relation entre le terme « modernisme » et les mouvements artistiques et littéraires qu’il décrit.

L’histoire du terme « modernisme » n’est pas une progression linéaire à partir d’un point d’origine unique, mais plutôt une interaction complexe d’évolution linguistique, de conceptualisation philosophique, d’innovations artistiques révolutionnaires et de formalisation critique ultérieure.

Synthèse des « Premières Occurrences »

• La plus ancienne utilisation du « mot » « modernisme »: Le terme « modernism » en tant que nom a été utilisé pour la première fois en 1737 par Jonathan Swift. Cette utilisation est apparue dans un contexte polémique lié à la « Querelle des Anciens et des Modernes », signifiant une « déviation de la manière ancienne et classique ».¹⁰ Il est crucial de noter que cette première utilisation linguistique précède de plus d’un siècle le modernisme en tant que mouvement artistique et littéraire.
• La première conceptualisation de la « modernité » en art: Bien qu’il n’ait pas utilisé le terme spécifique de « modernisme », « Le Peintre de la vie moderne » de Charles Baudelaire, publié en 1863, est un texte fondateur qui a défini la « modernité » en tant que concept central de l’art. Cet essai a jeté les bases philosophiques et esthétiques essentielles des mouvements artistiques et littéraires ultérieurs en encourageant les artistes à affronter et à capturer la nature éphémère de la vie contemporaine.¹⁷
• L’utilisation consciente du « moderne » en architecture: « Moderne Architektur » d’Otto Wagner, écrit en 1895 et publié pour la première fois en 1896, est un texte précoce et significatif qui a utilisé consciemment le terme « moderne » dans le contexte de la promotion d’un nouveau style basé sur la fonctionnalité et la rationalité en architecture.²⁴
• Le premier ouvrage à utiliser « moderniste » dans le contexte d’un mouvement artistique et littéraire: « A Survey of Modernist Poetry » de Robert Graves et Laura Riding, publié en 1927, est considéré comme la première étude critique complète à utiliser explicitement le terme « poésie moderniste » dans son titre pour décrire et analyser les tendances littéraires émergentes.¹⁹ Cette publication marque un point important où le mouvement littéraire a été formellement reconnu et clairement nommé dans un texte critique.
• Le summum du « haut modernisme » (en tant que mouvement, pas en tant que terme): L’année 1922 est largement reconnue comme une année charnière pour le « haut modernisme » littéraire. Elle a vu la publication d’œuvres extrêmement influentes et déterminantes pour le mouvement, telles que « Ulysse » de James Joyce et « La Terre vaine » de T.S. Eliot.⁵ Ces textes incarnent les principes esthétiques et thématiques fondamentaux du mouvement moderniste, et c’est à cette période que le mouvement a pris sa forme la plus distincte.
• L’ouvrage qui a nommé le style majeur de l’architecture moderniste: « The International Style: Architecture Since 1922 » de Henry-Russell Hitchcock et Philip Johnson, publié en 1932, a formellement nommé et défini le courant majeur de l’architecture moderniste comme le « Style International », en précisant ses caractéristiques.³⁸

La Nature Évolutive du Terme

La signification du terme « modernisme » a subi des changements et des approfondissements considérables au cours des siècles. Il est passé d’un descripteur général de la « nouveauté » ou de la « déviation de l’ancien » à un mouvement esthétique et culturel spécifique, conscient de soi et idéologiquement chargé.

La question de l’utilisateur, « Quel est le premier livre ou texte à avoir utilisé le mot ‘moderne’ dans le contexte du modernisme? », n’a pas de réponse unique et simple. La réponse varie selon que l’on recherche la première apparition linguistique, la conceptualisation fondamentale du mouvement, ou le premier texte critique qui a explicitement nommé et analysé le mouvement artistique et littéraire. Ce rapport aborde cette question multicouche de manière exhaustive et avec une rigueur académique en présentant ces différentes « premières occurrences ».

Origins of ‘Modern’ in the Context of Modernism: An Etymological and Conceptual Analysis

1. Introduction: Defining ‘Modernism’ and the Aim of Etymological Inquiry

This report aims to elucidate the multifaceted nature of the concept of ‘Modernism’ and to explore in detail its linguistic and conceptual origins. By distinguishing the general historical usage of the term ‘modern’ from its application to specific art and literary movements, we will provide a nuanced and precise answer to the user’s query.

‘Modernism’ is broadly understood as a global movement in society and culture that emerged in response to major shifts in Western culture from the late 19th to the early 20th centuries. This movement is characterized by a conscious break from tradition and a search for new means of cultural expression aligned with the experiences and values of modern industrial life.¹ Societal transformations such as the Industrial Revolution, increasing urbanization, and the growing influence of science were driving forces behind this movement.³

In the realm of the arts, ‘Modernism’ generally refers to a succession of art movements that spanned from the 1860s to the 1960s. These movements are characterized by common principles, including a rejection of historical and conservative values such as realistic depiction, and a strong emphasis on innovation and experimentation in form, color, and line.² In literature, ‘Modernism’ signifies a deliberate and conscious break from traditional ways of writing, in both poetry and prose. This literary movement involved extensive experimentation with literary forms and expression, epitomized by Ezra Pound’s famous maxim: “Make it new”.⁶ This literary shift aimed to capture the complexity and uncertainty of a changing world.⁴

The central objective of this report is to accurately identify the earliest textual appearances of the term ‘modern’ used in a context that either foreshadows or directly refers to ‘Modernism’ as a specific art and literary movement. This exploration necessitates a careful distinction between the general historical usage of the term ‘modern’ as a temporal descriptor and its application to a particular cultural and aesthetic movement.

Tracing the history of the term ‘Modernism’ reveals that the word itself has much older origins than the period generally understood as the beginning of the art and literary movements of the late 19th and early 20th centuries. For instance, the Oxford English Dictionary (OED) attributes the first occurrence of the word ‘modernism’ to 1737 ¹⁰, which is more than a century before the commonly accepted start of artistic Modernism (the 1860s).¹² This fact suggests that seeking a single, definitive answer might be misleading. Therefore, this report will carefully distinguish these different historical meanings and usages to provide a comprehensive and accurate historical overview.

2. Etymological Roots: ‘Modern’ and Its Early Derivatives

This section traces the historical evolution of the terms ‘modern,’ ‘modernity,’ and ‘modernism,’ from their ancient Latin origins to their earliest English uses, demonstrating how their meanings shifted before becoming associated with the 20th-century art and literary movements.

From ‘Modernus’ to ‘Modern’: A Long History

The linguistic origin of the word ‘modern’ can be traced back to the Latin word ‘modernus‘, derived from ‘modo‘ (meaning “just now” or “in a certain manner”), first appearing in the writings of grammarians Priscian and Cassiodorus in the 6th century.¹⁴ Its usage evolved over time; by the 12th century, ‘

modernus‘ was applied to Nominalists by Realists, and influential figures like Roger Bacon called Alexander of Hales and Albert ‘duo moderni gloriosi‘ (two glorious moderns). Even Thomas Aquinas was called a ‘Modernist’ by Platonists and Augustinians, suggesting an early use of the term in philosophical and theological debates to refer to contemporary thought.¹⁴ During the Renaissance, ‘modern’ was applied to new humanistic ways of thought, signifying a break from medieval scholasticism.¹⁴ In English, the adjective ‘modern’ appeared around 1500 with the meaning “now existing,” and by the 1580s, it meant “of or pertaining to present or recent times”.¹⁰ For example, the 16th-century writer and painter Giorgio Vasari referred to the art of his own period as ‘modern’.¹³

The Earliest Recorded Use of ‘Modernism’

According to the Oxford English Dictionary (OED), the earliest known use of the noun ‘modernism’ is attributed to Jonathan Swift in 1737.¹⁰ Swift used ‘modernism’ in the context of the “Quarrel of the Ancients and Moderns,” a literary and artistic dispute that dominated European intellectual life at the end of the 17th and beginning of the 18th centuries.¹³ This debate revolved around whether contemporary writers and artists (“the Moderns”) had surpassed the moral and artistic achievements of ancient Greece and Rome.¹³ Swift satirized this conflict in his work

The Battle of the Books.¹³ In this specific context, ‘modernism’ was defined as a “deviation from the ancient and classical manner” ¹⁰, emphasizing newness and a departure from established norms. The term ‘modernist’ (referring to “one who admires or prefers the modern”) appeared even earlier, in

1588.¹⁰ The noun ‘modernity’ is cited by the OED in

1635.¹⁶

The Origins of ‘Modernism’ as a ‘Fighting Word’

Jonathan Swift’s early use of ‘modernism’ in 1737 was not merely a neutral descriptive term. The word emerged as a “fighting word,” accompanied by “strident, contestable claims” about the meaning of contemporary history.¹¹ This fact indicates that the term’s early appearances were inherently polemical and marked intellectual opposition, foreshadowing the revolutionary implications of later art and literary movements. From this early stage, the word was associated with challenging tradition and asserting new perspectives.

The ‘-ism’ Suffix and Self-Consciousness

From a linguistic perspective, the evolution from the adjective ‘modern’ to the state of ‘modernity,’ and finally to the concept of ‘modernism,’ involved a profound shift in meaning. The addition of the suffix ‘-ism,’ particularly prominent in the 20th century, added a “self-conscious awareness” to the special experience of the ‘modern’ moment.¹⁴ This elevated what was merely a “feeling” to an “idea, maybe even a faith.” This suffix denotes a specific philosophy, system of thought, or artistic school, often implying innovation and a deliberate departure from existing norms. This change was crucial in defining later art and literary movements not as a mere temporal state, but as a distinct philosophical and artistic stance involving a conscious break from the past.

Table 1: Early Lexical Appearances of ‘Modern,’ ‘Modernity,’ and ‘Modernism’

Term	Earliest Known Use (Year)	Author/Source	Context/Meaning
modernus	6th Century	Priscian, Cassiodorus	From Latin modo (“just now”). Refers to contemporary thought.
modernist (noun)	1588	John Harvey	“One who admires or prefers the modern” 10
modernity (noun)	1635	George Hakewill	“The quality or state of being modern” 16
modernism (noun)	1737	Jonathan Swift	“Deviation from the ancient and classical manner.” Used in the context of the “Quarrel of the Ancients and Moderns” 10

3. Conceptual Precursors: Bridging to the ‘Modernism’ Movement

This section analyzes key conceptual developments that paved the way for the ‘Modernism’ movement, focusing on Charles Baudelaire’s influential clarification of ‘modernité’ in the mid-19th century. This bridges the gap between the early linguistic uses of the term ‘modernism’ and its subsequent artistic expressions.

Charles Baudelaire and ‘Modernité’

Charles Baudelaire (1821-1867), the prominent French poet and art critic, is widely recognized as a pivotal figure in the conceptualization of modernity in art.¹⁷ His seminal essay,

“The Painter of Modern Life” (Le Peintre de la vie moderne), published in 1863, elaborated in detail his theory of ‘modernité‘ (modernity, contemporaneity).¹⁷

In this essay, Baudelaire defined ‘modernité‘ as the transient, fleeting, and contingent aspect of contemporary urban life. He argued that this ephemeral nature, when combined with eternal and immutable elements, constituted the essence of modern art. Baudelaire passionately urged artists to capture the heroism inherent in modern everyday life, rather than focusing solely on traditional historical or mythological subjects.¹⁸ Baudelaire’s own literary works, particularly his poetry collection

Les Fleurs du mal (1857) and his prose poems Le Spleen de Paris (1869), are considered foundational texts that exhibit characteristics of literary Modernism.¹⁷ Some sources explicitly state that his poetry contains “traces of the style of writing called modernism”.¹⁹

Significance for Subsequent Movements

Baudelaire’s profound emphasis on capturing the essence of contemporary urban life, its inherent transience, and the subjective individual experience within it, had a significant impact on subsequent generations of artists and writers who would ultimately form the core of the Modernist movement.¹⁷ His intellectual framework provided a compelling rationale for artists to consciously depart from traditional subjects and established artistic conventions, and to pursue new forms of expression that were truly relevant to a rapidly changing world. This conceptual foundation directly aligns with the later Modernist rejection of traditional expressions and the focus on individual consciousness and experience.⁹

Baudelaire’s “The Painter of Modern Life” (1863) is not the first text to have used the word ‘modernism’ itself. However, it is arguably the first groundbreaking text to have defined the concept of ‘modernity’ (modernité) in art in a way that would serve as a foundation for subsequent art and literary movements.¹⁷ This essay marks a shift from a mere linguistic term to a profound philosophical and aesthetic understanding of the ‘modern’ in art. It provided the philosophical basis for art’s engagement with contemporary life, paving the way for the later emergence of ‘Modernism’ as a distinct aesthetic and intellectual force.

4. The Emergence of ‘Modernism’ as an Art and Literary Movement

This section details the period during which ‘Modernism’ became established as a recognized art and literary movement, addressing its characteristics, key figures, seminal works, and the critical texts that formally defined and analyzed it. This directly addresses the user’s query regarding ‘modern’ in the context of Modernism.

Historical Context and Driving Forces

Literary Modernism, characterized by a self-conscious break from traditional ways of writing, primarily emerged from the late 19th to the early 20th centuries.⁶ This movement was driven by a conscious desire to overturn traditional modes of representation and express the “new sensibilities” of their time.⁶

Profound societal transformations, including rapid technological advancements, industrialization, accelerated urbanization, the widespread adoption of capitalism, and significant breakthroughs in science and social sciences (such as Darwin’s theory of evolution and Freud’s psychoanalysis), stimulated the Modernist impulse.³ A particularly potent catalyst was the immense human cost and widespread disillusionment following World War I (1914-1918). This period necessitated a fundamental re-evaluation of dominant societal assumptions, leading to a pervasive sense of fragmentation and disorder reflected in Modernist works.⁴ Modernists often depicted a deeply pessimistic picture of a culture in disarray.⁷

Key Characteristics of Modernist Literature and Art

• Radical Break from Tradition: A deliberate and radical break from the traditional structures and values of Western art and culture was a defining characteristic.⁵ This included rejecting 19th-century realism and seeking new, often “decentered” forms of expression.³
• Innovation and Experimentation: Modernism was characterized by extensive experimentation with literary and artistic forms and expression. Ezra Pound’s call to “Make it new” perfectly captured this impulse.⁶ This led to innovative techniques such as free verse (vers libre) in poetry and “stream of consciousness” in prose, aiming to reflect the internal movements of the mind.⁵
• Individualism and Subjectivity: A strong focus was placed on individual experience, opinions, and emotions, often prioritizing a single person’s subjective reality over broader societal narratives.⁹ This manifested in literary devices such as interior monologue and the use of multiple points of view.⁶
• Themes of Alienation and Absurdity: Modernist works frequently grappled with themes of alienation, disillusionment, and the search for meaning in a rapidly changing and often chaotic world.⁴ Many narratives took surrealist or fantastical turns, reflecting a perception that human existence is inherently absurd or meaningless, also influencing movements like the Theatre of the Absurd.⁹

4.1 Conscious Use of ‘Modern’ and the Establishment of ‘Modernism’ in Architecture

Modernism in architecture emerged in the late 19th and early 20th centuries, stemming from revolutions in technology, engineering, and building materials, and from a desire to break away from historical architectural styles and invent something purely functional and new.²⁴ This movement emphasized the elimination of ornamentation, functionality, rationality, and the use of new materials.²⁵

• Otto Wagner’s Moderne Architektur (1895/1896)The Austrian architect Otto Wagner (1841-1918), one of the pioneers of the new style in Vienna, consciously advocated for the concept of ‘modern’ in architecture in his book Moderne Architektur (Modern Architecture), written in 1895 and first published in 1896.24 This book passionately argued for the end of eclecticism and for a “modern” style suited to contemporary needs and ideals, utilizing nascent construction technologies and materials.29 Wagner called for a more rational style of architecture based on “modern life” in this book.24 While he did not directly use the term “modernism,” his work is considered “the first modern writing to make a definitive break with the past, outlining an approach to design that has become synonymous with twentieth-century architectural practice,” playing a crucial role in defining a new direction for architecture.28
• Le Corbusier’s Vers une architecture (1923)The French architect Le Corbusier (1887-1965) systematized the fundamental ideas of modern architecture in his book Vers une architecture (Towards a New Architecture), published in 1923.31 In it, he famously proposed the phrase “a machine for living in,” emphasizing functionality and pragmatism.31 This book stressed the essence of the industrial era, portraying engineering and mechanical inventions as symbols of “Modern Design,” advocating an avant-garde approach based on contemporary technological advancements and utilitarian design principles, moving away from historical architectural styles.32 Le Corbusier positioned volume, surface, and plan as central components of modern architecture and urban planning.31
• Walter Gropius’s Internationale Architektur (1925)The German architect and founder of the Bauhaus, Walter Gropius (1883-1969), is widely regarded as a pioneer of Modernist architecture.33 His book Internationale Architektur (International Architecture), published in 1925, provided an overview of “modern architecture” in the mid-1920s and was an early attempt to articulate what would come to be known as the “International Style”.³⁵ This book presented the guiding principles of avant-garde architecture, which rejected decorative roles and expressed themselves in a new language of exactitude, functionality, and geometry.³⁵ Gropius actively explored industrial principles (systematization, standardization, prefabrication, serial production, etc.) to rationalize architecture and building processes.³⁷
• Hitchcock and Johnson’s The International Style: Architecture Since 1922 (1932)American architectural historians Henry-Russell Hitchcock and architect Philip Johnson co-authored The International Style: Architecture Since 1922, published in 1932 in conjunction with the “Modern Architecture: International Exhibition” at the Museum of Modern Art (MoMA) in New York.38 This book is considered one of the most influential works of architectural criticism and history of the 20th century, naming and clearly defining a specific style of “modern architecture” as the “International Style”.39 They identified an emphasis on volume, a rejection of asymmetry, and the elimination of ornamentation as the three formal principles of the new modern style.39 This publication marked a crucial turning point in the critical recognition and explicit naming of Modernist architecture.26

Representative Works and Figures (Early 20th Century)

• Literary Modernism:
  • James Joyce: His novel Ulysses (1922) is lauded for its pioneering use of the stream-of-consciousness technique and is considered a landmark event in the development of Modernist literature.⁴² T.S. Eliot praised Joyce as “the best living prose writer”.⁴³
  • T.S. Eliot: His long poem The Waste Land (1922) is widely recognized as the “acme” of Modernist writing. This poem embodies key Modernist techniques such as fragmentation, obscure allusions, and the search for redemption and renewal in a sterile and spiritually empty landscape.²³
  • Virginia Woolf: Her novels, particularly Jacob’s Room (1922) and Mrs Dalloway (begun in 1922), are notable for their radical experimentation and innovative approach to representing characters’ inner consciousness.⁴³
  • Ezra Pound: A central figure in defining literary Modernism, his maxim “Make it new” became the characteristic slogan of the movement.⁶ He published an avant-garde “modern calendar” in 1922 and began writing his epic “The Cantos”.⁴³ Pound also founded the Imagist movement in 1912, significantly contributing to the early development of Modernism.⁶
  • Other influential literary figures include D.H. Lawrence, E.M. Forster, Gertrude Stein, E.E. Cummings, W.B. Yeats, Wallace Stevens, and Hart Crane.²³
• Artistic Modernism:
  • Modernism in art is generally considered to have begun in the 1860s, with the French painter Édouard Manet often regarded as the first Modernist painter.⁵ Manet broke with academic tradition by depicting scenes of modern life and rejecting traditional perspective and modeling.⁵
  • Impressionism, officially debuting in 1874 with Claude Monet’s Impression, Sunrise, is widely considered the first fully modern art movement. It marked a clear turning point by rejecting classical subject matter and pursuing modern scenes and innovative techniques.⁴⁴
  • Subsequently, numerous avant-garde movements are generally defined as Modernist, including Cubism (pioneered by Pablo Picasso and Georges Braque around 1907-08), Futurism, Expressionism, Dadaism (emerging around 1915), Surrealism (formalized by André Breton’s manifesto in 1924), Constructivism, De Stijl, and Abstract Expressionism.²

Formalization of the Term in Critical Discourse

While the Modernist movement flourished in artistic and literary production, the term ‘Modernism’ itself gained significant currency and formal definition, particularly in academic circles within post-war British and American universities.¹⁴ Early practitioners and critics, such as T.S. Eliot and Ezra Pound, used the term, but did not always agree on its exact meaning.⁴⁶ In fact, Pound lamented in 1932 that the movement they had launched had “still no name given to it” ⁴⁶, indicating a fluidity in terminology even among its own proponents.

The poet and critic John Crowe Ransom, for example, used ‘modernism’ in 1924 to characterize the “dense, difficult, allusive poetry” of Eliot and Pound.⁴⁶ A key text in the formalization of the term is

Robert Graves and Laura Riding’s A Survey of Modernist Poetry, published in 1927.⁴⁷ This work is cited as the

first full-length critical study to explicitly use the term “modernist poetry” in its title to describe and analyze emerging literary trends.¹⁹ This publication marks a significant point in the formal academic recognition and clear naming of the literary movement. Subsequently, the term ‘Modernism’ became widely used to identify new and distinctive features in literature and other arts in the early decades of the 20th century, especially after World War I.²²

The 1922 Turning Point: ‘High Modernism’

While the linguistic roots of the word ‘modernism’ are older, the year 1922 is widely recognized as a decisive turning point for literary “High Modernism”.¹⁹ This year saw the publication of groundbreaking works such as James Joyce’s

Ulysses and T.S. Eliot’s The Waste Land, with Virginia Woolf’s Jacob’s Room also being published. These works fully embodied the aesthetic and thematic qualities of the Modernist movement, defining its future trajectory. This period highlights a strong causal relationship between the socio-cultural upheavals following World War I and the flourishing of highly experimental and influential literary forms.

Academic Formalization vs. Artistic Practice

The term ‘Modernism’ gained academic currency as a convenient term for post-war university curricula.¹⁴ However, it is shown that even central figures of the movement, like Pound and Eliot, were not in complete agreement on the term’s exact meaning. Pound lamented in 1932 that their movement had no agreed-upon name.⁴⁶ This fact highlights a crucial aspect: the

artistic and literary practice of Modernism often preceded its formal definition and widespread naming by critics and academics. The term was, to some extent, applied or solidified retrospectively as the movement matured and became an object of academic analysis. This suggests a temporal lag between creative output and critical categorization. While early Modernist practitioners had a deep consciousness of being part of a “shared enterprise” to break with tradition and experiment with new forms ⁴³, the unified “name” for their revolutionary endeavors remained fluid, even among themselves and critics.

Table 2: Key Literary and Artistic Works of Early Modernism

Work/Movement	Author/Artist	Year	Significance for Modernism
Les Fleurs du mal	Charles Baudelaire	1857	Poetry collection showing traces of literary Modernism 17
The Painter of Modern Life	Charles Baudelaire	1863	Defines the concept of ‘modernité,’ laying the groundwork for modern art 17
Works by Édouard Manet	Édouard Manet	1860s onwards	Considered the first Modernist painter, breaking from traditional representation 5
Impressionism (Impression, Sunrise, etc.)	Claude Monet et al.	1874 (official debut)	First fully modern art movement. Rejection of classical subjects and innovative techniques 44
Moderne Architektur	Otto Wagner	Written 1895, published 1896	Advocates for the concept of ‘modern’ in architecture, calling for a rational new style 24
Vers une architecture	Le Corbusier	1923	Lays foundation for ‘Modern Design,’ proposing “a house is a machine for living in” 31
Ulysses	James Joyce	1922	Landmark novel pioneering the “stream of consciousness” technique 5
The Waste Land	T.S. Eliot	1922	Poem considered the acme of Modernist literature. Themes of fragmentation, allusion, disillusionment 5
Jacob’s Room	Virginia Woolf	1922	Innovative experimental novel in the representation of consciousness 5
Internationale Architektur	Walter Gropius	1925	Outlines principles of ‘modern architecture,’ laying groundwork for ‘International Style’ 33
A Survey of Modernist Poetry	Robert Graves, Laura Riding	1927	First full-length critical study using “modernist poetry” in its title 19
The International Style: Architecture Since 1922	Henry-Russell Hitchcock, Philip Johnson	1932	Names and defines the “International Style,” formalizing Modernist architecture 26

5. Conclusion: The Multilayered History of a Defining Term

This report integrates the findings to provide a comprehensive and nuanced answer to the user’s query, distinguishing between the various “first instances” identified. It emphasizes how the relationship between the term ‘Modernism’ and the art and literary movements it describes is complex and evolutionary in nature.

The history of the term ‘Modernism’ is not a linear progression from a single point of origin, but rather a complex interplay of linguistic evolution, philosophical conceptualization, groundbreaking artistic innovation, and subsequent critical formalization.

Synthesis of “First Instances”

• Earliest Use of the “Word” ‘Modernism’: The term ‘modernism’ as a noun was first used in 1737 by Jonathan Swift. This usage appeared in a polemical context related to the “Quarrel of the Ancients and Moderns,” signifying a “deviation from the ancient and classical manner”.¹⁰ It is crucial to note that this early linguistic use predates Modernism as an art and literary movement by over a century.
• First Conceptualization of ‘Modernity’ in Art: While not using the specific term ‘modernism,’ Charles Baudelaire’s The Painter of Modern Life, published in 1863, is a seminal text that defined ‘modernité‘ (modernity, contemporaneity) as a central concept in art. This essay laid the essential philosophical and aesthetic groundwork for subsequent art and literary movements by encouraging artists to confront and capture the ephemeral nature of contemporary life.¹⁷
• Conscious Use of ‘Modern’ in Architecture: Otto Wagner’s Moderne Architektur, written in 1895 and first published in 1896, is an early and significant text that consciously used the term ‘modern’ in the context of advocating for a new style based on functionality and rationality in architecture.²⁴
• First Book to Use ‘Modernist’ in the Context of an Art and Literary Movement: Robert Graves and Laura Riding’s A Survey of Modernist Poetry, published in 1927, is considered the first full-length critical study to explicitly use the term “modernist poetry” in its title to describe and analyze emerging literary trends.¹⁹ This publication marks a significant point where the literary movement was formally recognized and clearly named within a critical text.
• The Apex of ‘High Modernism’ (as a movement, not a term): The year 1922 is widely recognized as a pivotal year for literary “High Modernism.” It saw the publication of highly influential and movement-defining works such as James Joyce’s Ulysses and T.S. Eliot’s The Waste Land.⁵ These texts embody the core aesthetic and thematic principles of the Modernist movement, and it is during this period that the movement gained its most distinct form.
• The Book that Named a Major Style of Modernist Architecture: Henry-Russell Hitchcock and Philip Johnson’s The International Style: Architecture Since 1922, published in 1932, formally named and defined a major current of Modernist architecture as the “International Style,” specifying its characteristics.³⁸

The Evolving Nature of the Term

The meaning of the term ‘Modernism’ has undergone considerable shifts and deepenings over the centuries. It has transformed from a general descriptor of ‘newness’ or ‘deviation from the ancient’ to a specific, self-conscious, and ideologically charged aesthetic and cultural movement.

The user’s question, “What is the first book or text to have used the word ‘modern’ in the context of Modernism?”, does not have a single, straightforward answer. The answer varies depending on whether one is looking for the earliest linguistic appearance, the foundational conceptual clarification of the movement, or the first critical text that explicitly named and analyzed the art and literary movement. This report comprehensively addresses this multilayered question with academic rigor by presenting these different “first instances.”